رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی امروز (دوشنبه) به تهران سفر می‌کند تا آنگونه که اعلام کرده به «پیشرفت‌های قابل توجهی در زمینه پرسش‌های باقی‌مانده و دسترسی بازرسان به سایت‌های مورد نظر، برسد.»

همزمان بهروز کمالوندی، سخنگوی سازمان انرژی اتمی ایران از انتقال ذخایر آب‌سنگین به چند کشور اروپایی و امکان بازرسی از دو سایت مورد نظر آژانس سخن می‌گوید، روسیه و چین در تلاش هستند نشستی ویدیویی با مشارکت اعضای باقی‌مانده در برجام و آمریکا برگزار کنند و اروپا می‌خواهد پس از وقفه‌ای چندماهه، مذاکرات کمیسیون مشترک برجام را از سر بگیرد.

همه این تحولات پس از آن روی داد که نخستین مرحله از روند فعال شدن مکانیسم ماشه از سوی آمریکا به جریان افتاد. روندی که می‌تواند در بازه زمانی ۶۵‌روزه همه تحریم‌های بین‌المللی را دوباره علیه ایران برقرار کند.

مایک پومپئو، وزیر امور خارجه آمریکا در جریان سفر هفته گذشته خود به نیویورک و ملاقات با آنتونیو گوترش، دبیرکل سازمان ملل، یادداشت رسمی شکایت از ایران را به او ارایه داد.

محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران ادعا می‌کند که سفر گروسی به تهران ربطی به مکانیسم ماشه ندارد. اما خارج شدن همزمان ایران، اروپا، روسیه، چین و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی از اغمای چندماهه پیرامون پرونده هسته‌ای، نمی‌تواند با تحرک‌های آمریکا برای بستن همیشگی پرونده برجام و جلوگیری از لغو تحریم‌های تسلیحاتی علیه ایران، بی‌ارتباط باشد.

تهران، بروکسل، پکن و مسکو با اشاره به خروج آمریکا از برجام می‌گویند که واشینگتن نمی‌تواند مکانیسم ماشه را فعال کند. اما در عین حال در تکاپو برای حل‌و‌فصل موضوعاتی هستند که می‌تواند از سوی آمریکا به عنوان سند پایبند نبودن جمهوری اسلامی ایران به برجام و قطعنامه ۲۲۳۱ مورد استناد قرار بگیرد.

مقامات جمهوری اسلامی، ۳۱ خردادماه، در واکنش به صدور قطعنامه شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی که از ایران بابت عدم دسترسی بازرسان به دو سایت مورد نظر به تندی انتقاد می‌کرد، گفتند که این قطعنامه «غیرسازنده» برای تهران «مهم» نیست و آن را «غیرقابل قبول» می‌دانند. آنها همچنین تهدید کردند که مسئولیت واکنش‌ ایران به عهده بانیان این قطعنامه خواهد بود که با اجماع کامل به تصویب رسید.

اکنون با گذشت دو ماه و زیر فشار آمریکا، کمالوندی از فراهم آوردن امکان بازرسی از سایت‌های مورد نظر آژانس در اطراف تهران و اصفهان خبر می‌دهد.

اظهارات روز گذشته سخنگوی سازمان انرژی اتمی ایران نشان می‌دهد که تهران احتمالا قصد دارد در مورد موضوعات مورد مناقشه دیگر مانند افزایش ذخایر آب سنگین نیز موضع خود را تغییر دهد.

افزایش ذخایر آب‌سنگین در ترکیب با غنی‌سازی با خلوص بیش از ۳.۶۷ درصد و نصب و آزمایش سانتریفیوژهای پیشرفته در نطنز از جمله اقداماتی است که ایران در روند کاهش تعهدات خود در چارچوب برجام انجام داد.

آخرین مرحله از کاهش تعهدات برجامی در واکنش به خروج آمریکا از برنامه جامع اقدام مشترک و انفعال اروپا، چند روز پس از کشته شدن قاسم سلیمانی، فرمانده سابق نیروی قدس (۱۳‌دی ماه ۹۸) در بغداد بود و تهران اعلام کرد، از این پس به هیچ یک از تعهدات خود در چارچوب برجام عمل نمی‌کند.

پس از بریتانیا، فرانسه و آلمان سه کشور اروپایی باقی‌مانده در برجام ساز و کار حل اختلاف را کلید زدند.

اما همزمانی فعال شدن این ساز و کار با شیوع کووید-۱۹ در جهان و همچنین چشم‌انداز برگزاری انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا در اواسط آبان‌ماه، موجب شد که مذاکرات پیشرفتی نداشته باشد و پس از مدت کوتاهی متوقف شود.

در صورتی که سفر گروسی به تهران به دسترسی بازرسان به سایت‌های مورد نظر بیانجامد، ایران همچنان باید برای حفظ برجام و خنثی کردن بخشی از مدارک مورد ادعای آمریکا در اثبات عدم پایبندی به توافق هسته‌ای، روند کاهش تعهدات را معکوس کند.

البته موارد دیگری مانند تایید «منشاء ایرانی» سلاح‌های استفاده شده در حمله‌های سال گذشته به عربستان سعودی از سوی گوترش که تهران آن را تکذیب کرده، همچنان می‌تواند به عنوان مدرک نقض قطعنامه ۲۲۳۱ که برجام ضمیمه آن است از سوی آمریکا مطرح شود.

روزها و هفته‌های باقی‌مانده تا موعد لغو تحریم‌های تسلیحاتی (۲۷مهرماه) و انتخابات آمریکا (۱۳ آبان‌ماه)، ماراتنی از تهدید‌ها و تنش‌ها، مذاکرات پشت‌پرده و دیپلماسی فشرده خواهد بود که  زیر تهدید مکانیسم ماشه و بازگشت تحریم‌ها، هرچند دیر، اما فعال شده است؛ شرایط مطلوب تهران برای آغاز تعامل.