با تلاش دولت روسیه و رئیس جمهور آن ولادیمیر پوتین، طرفین درگیر در نبرد آرتساخ یا قره‌باغ جهت اجرای یک آتش‌بس به توافق رسیدند و در نهایت این آتش‌بس ۱۳ روز پس از آغاز تهاجم آذربایجان در دقایق آغازین شنبه ۱۹ مهر ۱۳۹۹ به اجرا درآمد.

با طلوع آفتاب، پهپادهای تهاجمی بایراکتار یا بیرقدار تی‌بی دو نیروی هوایی آذربایجان با پرواز بر منطقه نبرد به نقض آتش‌بس دست زدند. این پهپادها به شکار تجهیزات نظامی ارتش ارمنستان شامل یک سامانه پدافند موشکی اوزا-اِی کِی اِم،  سه تانک اصلی میدان نبرد تی-۷۲، دو نفربر زرهی، سه توپ خودکششی و پنج توپ کششی به بهانه آن که آتش‌بس را نقض کرده بودند پرداختند.

این در حالی است که فیلم‌های منتشر شده از سوی وزارت دفاع آذربایجان، عدم اجرای آتش‌بس و فعالیت این تجهیزات را نشان می‌دهد. با وجود این، نیروهای مسلح روسیه مستقر در ارمنستان از مقابله با پهپادهای آذربایجانی خودداری کرده و بار دیگر نشان دادند که روسیه به عنوان اصلی‌ترین متحد ارمنستان هیچ اقدام مهمی جهت دفاع از این کشور در برابر نیروهای مسلح چند برابر قدرتمندتر آذربایجان و ترکیه انجام نمی‌دهد.

دولت‌های روسیه پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی همواره غیر قابل اعتماد بودن خود را به عنوان یک متحد راهبردی نشان داده‌اند. بسیاری از کشورهای کوچک و بزرگ آسیایی، اروپایی و آفریقایی که روسیه را به عنوان تنها مرجع دریافت کمک نظامی و حمایت سیاسی خود قرارداده‌اند همواره در مواقع حساس با خیانت‌ها و پیمان‌شکنی‌های این کشور مواجه شده‌اند. برای مثال، در سال‌های نخستین دهه ۱۳۷۰ شمسی، روسیه به طور یک طرفه قراردادهای فروش ۴۸ جنگنده میگ ۲۹ و شمار زیادی تانک‌های تی-۷۲ام یک و همچنین یک فروند زیردریایی کلاس کیلو را به ایران را تحت فشار ایالات متحده لغو کرد، و از تحویل چهار رصد سامانه پدافندی برد بلند اس ۳۰۰ پی ام یو-یک به ایران در سال ۱۳۸۸ با وجود دریافت هزینه آن خودداری کرد.

بار دیگر در جنگ ارمنستان و آذربایجان، روسیه پیمان‌شکنی و غیر قابل اعتماد بودنش را به متحدان خود نشان داد. ارتش روسیه می‌توانست با ارسال تنها یک تیپ زرهی خود به منطقه آرتساخ یا با هدف قراردادن یک پهپاد آذربایجانی، این کشور را مجبور به پایان تهاجم خود به ارمنستان نماید، اما هرگز به این کار دست نزده و امروز تنها دولت روسیه بر اجرای آتش‌بس میان طرفین درگیر پافشاری می‌کند. در این مقاله به بررسی استعداد نیروهای نظامی روسیه در ارمنستان و دلیل عدم حمایت نظامی‌شان از ارتش به مراتب ضعیف‌تر این کشور در مقایسه با آذربایجان می‌پردازیم.

نیروی زمینی روسیه در ارمنستان

ارمنستان به علت داشتن بودجه نظامی به مراتب کمتر از آذربایجان دارای نیروهای مسلح کوچک‌تر و ضعیف‌تر از این کشور بوده است. اما عاملی که سبب شد این کشور موفق به تسلط بر منطقه عمدتا ارمنی‌نشین آرتساخ یا قره‌باغ شود کوهستانی بودن این منطقه بوده است و به این دلیل مهم، ارتش و نیروی هوایی آذربایجان با وجود مجهز بودن به تجهیزات به مراتب پیشرفته‌تر و همچنین تعداد به مراتب بالاتر تجهیزات زرهی، هلیکوپترهای تهاجمی و هواپیماهای جنگنده از تصرف این منطقه عاجز بوده‌اند.

پس از درگیری محدود نظامی بین دو کشور در تاریخ ۲۲ تیرماه، سرانجام ترکیه روند بازسازی و آماده‌سازی نیروهای مسلح آذربایجان جهت تهاجم به ارمنستان و بخصوص منطقه آرتساخ یا قره‌باغ را آغاز کرد. سرانجام با تحویل دوازده فروند از پهپادهای تهاجمی بایراکتار تی بی.۲ به آذربایجان و همچنین استقرار و استفاده از جنگنده بمب‌افکن‌های همه منظوره اف-۱۶سی نیروی هوایی ترکیه در فرودگاه بین المللی گنجه جهت بمباران اماکن مسکونی و تجهیزات نظامی ارمنستان سبب شد تا ارتش آذربایجان موفق به کسب پیروزی‌هایی در نبرد کنونی شود.

در راستای ایجاد توازن قوا و جلوگیری از تهاجم ارتش آذربایجان که به علت درآمدهای نفتی و کمک‌های ترکیه توانایی رزمی نسبتا بیشتری به ارمنستان یافته بود، روسیه تصمیم به ایجاد پایگاه نظامی دائمی و استقرار نیروهایش در ارمنستان گرفت. در تاریخ ده شهریور ۱۳۷۳، نیروی زمینی روسیه به بازگرداندن لشکر ۱۲۷ام موتوریزه به ایروان دست زد. این لشکر از سال ۱۳۳۲ شمسی در نزدیکی ایروان مستقر بود اما از سال ۱۳۷۱ به دنبال استقلال ارمنستان به خاک اصلی روسیه بازگشته بود.  پس از بازگشت به ارمنستان، این لشکر به پایگاه ۱۰۲ام نظامی تغییر سازمان داد و در گیومری مستقر شد.

این پایگاه نظامی در حال حاضر دارای سه هنگ موتوریزه مجهز به نفربرهای زرهی بی ام پی-۲ و همچنین حدود ۳۰ دستگاه تانک اصلی میدان نبرد تی-۷۲ بی ۳ و تی-۹۰ است. از میان آنها، هنگ ۱۲۳ موتوریزه با ده دستگاه تانک تی-۹۰ وظیفه محافظت از شهر ایروان و پایگاه هوایی اِرِبونی را که محل ۱۸ فروند جنگنده میگ-۲۹ نیروی هوایی روسیه است بر عهده دارد. علاوه بر این سه هنگ موتوریزه، پایگاه ۱۰۲ ام ارتش روسیه دارای تیپ ۱۱۶ مستقل زرهی مجهز به ۱۱ حداقل دستگاه تانک تی-۹۰ در گیومری، تیپ ۷۷۲ مستقل شناسایی مجهز به نفربرهای بی ام پی-۱ در گیومری، هنگ ۹۹۲ ام توپخانه خودکششی مستقل مجهز به توپ‌های دی-۳۰ و راکت‌اندازهای بی ام-۲۱ گراد در ایروان، تیپ ۶۶ام مستقل ضد تانک در گیومری است.

حفاظت از حریم هوایی ارمنستان

از سال ۱۳۷۳ تا به امروز هنگ ۹۹۸ دفاع ضد هوایی ارتش روسیه مستقر در شهرهای گیومری و ایروان وظیفه محافظت از حریم هوایی ارمنستان را بر عهده دارند. در ابتدا این هنگ مجهز به سامانه های پدافندی اس-۱۲۵ بود اما از اواخر دهه ۱۳۷۰ شمسی با سامانه‌های پیشرفته‌تر چون یک رصد سامانه پدافند موشکی برد بلند اس-۳۰۰وی۴ (مستقر در گیومری) و سه سامانه پدافندی برد متوسط بوک ام-۱-۲ مستقر در گیومری و ایروان تقویت شد. در اوایل دهه ۱۳۸۰ شمسی نیز سامانه‌های موشکی کوتاه‌برد تور ام ۱ نیز اضافه شدند که البته در سال‌های اخیر برخی از آنها با نمونه‌های پیشرفته‌ترشان یعنی تور ام۲ جایگزین شدند.

با توجه به این که سامانه‌های پدافندی به تنهایی نمی‌توانستند خطر تهاجم هوایی جنگنده‌های سبک پشتیبانی نزدیک هوایی میگ-۲۱ اس ام، جنگنده رهگیرهای میگ-۲۵پی دی، جنگنده‌های شناسایی تاکتیکی سوخو ۲۴ام آر و همچنین جنگنده‌های پشتیبانی نزدیک هوایی سوخو-۲۵ نیروی هوایی آذربایجان را دفع کند، نیروی هوایی روسیه در دی‌ماه ۷۳ تعداد چهار فروند جنگنده رهگیر میگ-۲۳ پی و دو فروند نمونه آموزشی آن یعنی میگ-۲۳یو بی از کورسک به پایگاه هوایی اِرِبونی در غرب ایروان اعزام کرد تا در امر محافظت از حریم هوایی ارمنستان و بخصوص پایگاه‌های نظامی ارتش روسیه در گیومری و ایروان استفاده شوند.  

پیشتر از تاریخ ششم آبان ۱۳۷۳، نیروی هوایی روسیه گروه هوایی ۴۲۶ را در این فرودگاه تشکیل داده بود تا هواپیماهای ترابری ایلیوشین ۷۶ام دی که پرسنل و تجهیزات پایگاه نظامی ۱۰۲ ام ارتش روسیه را حمل می‌کردند پذیرش کند. در تاریخ ۲۶ آذر ۱۳۷۳، این گروه هوایی تنها ۷۹ نفر پرسنل فنی و خلبان داشت. چند روز بعد در تاریخ ۲۵ اسفند ۱۳۷۳، قراردادی بین دولت‌های روسیه و ارمنستان منعقد شد تا گروه هوایی ۴۲۶ به مدت ۲۵ سال در اِرِبونی مستقر شود. این قرارداد در سال‌های پس از آن تمدید شد. به توجه به فرسوده بودن جنگنده‌های میگ-۲۳ مستقر در اِرِبونی، در تاریخ هشتم مرداد ۱۳۷۷ تصمیم گرفته شد تا به طور تدریجی آنها را با جنگنده رهگیرهای پیشرفته‌تر و نسل چهار میگ-۲۹ جایگزین کنند. نخستین دسته پنج فروندی از میگ-۲۹ ها شامل یک نمونه آموزشی میگ-۲۹یو بی در تاریخ ۲۴ آذر ۱۳۷۷ تحویل اسکادران شکاری گروه هوایی ۴۲۶ ام در رستوو شدند و ۱۱ روز بعد از طریق حریم هوایی ایران به ایروان منتقل شدند.

از تاریخ هفتم اسفند ۱۳۷۷، خلبانان اسکادران جنگنده یا شکاری گروه هوایی ۴۲۶ ام پس از پایان آموزش دست به انجام گشت هوایی با جنگنده‌های جدیدشان بر فراز ارمنستان زدند. پس از آن تعداد ۱۳ فروند میگ-۲۹ دیگر شامل دو فروند آموزشی تا پایان سال ۱۳۷۹ تحویل این اسکادران شدند و با افزایش این تعداد از جنگنده گروه هوایی ۴۲۶ام به پایگاه هوایی ۳۴۲۴ ام در تاریخ دهم تیر ۱۳۸۰ تغییر سازمان داد. این پایگاه هوایی در تاریخ ۲۱ آبان ۱۳۸۲، یکی از جنگنده های میگ-۲۹ خود را به خلبانی سرگرد کنستانتین بوریسوویچ کارداش به علت پرواز در هوای بد و برخورد به دامنه کوه از دست داد و خلبانش کشته شد. یک میگ-۲۹ دیگر بعدا جایگزین این جنگنده از دست رفته شد. لازم به ذکر است در سال ۱۳۹۴، نیروی هوایی روسیه تعداد هشت فروند هلیکوپتر تهاجمی سنگین میل-۲۴پی و هشت فروند هلیکوپتر ترابری میل ۸اِی اِم تی اِس اِچ در این پایگاه مستقر کرده است.

بی‌تفاوتی روسیه نسبت به نقض آتش‌بس توسط آذربایجان

از ابتدای تهاجم آذربایجان به قره‌باغ یا آرتساخ در تاریخ ششم مهر ۱۳۹۹، نیروهای ارتش روسیه برخلاف آن چیزی که بسیاری از مردم ارمنستان و مقامات این کشور انتظار داشتند از برخورد نظامی با نیروهای متجاوز خودداری کردند. با وجود آن که پهپادهای تهاجمی بایراکتار تی بی.۲ نیروی هوایی ترکیه به شکار پی در پی تجهیزات زرهی و زمینی ارتش ارمنستان و همچنین کشتن نفرات پیاده ارتش این کشور در منطقه نبرد مشغول هستند، جنگنده‌های میگ-۲۹ نیروی هوایی روسیه جهت محافظت از آنها نه تنها دست به ساقط کردن‌شان نزده‌اند، بلکه حتی به جز پرواز برفراز منطقه گیومری از نزدیک شدن به منطقه نبرد خودداری کردند. این در حالی است که به علت عدم تکمیل آموزش خلبانان ارمنی چهار فروند سوخو-۳۰اس ام تازه تحویلی به نیروی هوایی این کشور هنوز از انجام ماموریت‌های رزمی و همچنین مقابله با پهپادهای رزمی آذربایجان عاجزند.

از ابتدای جنگ، وزارت دفاع ارمنستان از دخالت مستقیم ترکیه در این جنگ سخن به میان آورد. بر اساس ادعای وزارت دفاع ارمنستان که بعدا ثابت شد، یک فروند جنگنده سوخو ۲۵ کِی این نیروی هوایی پس از برخاستن از پایگاه خود در گیومری مورد اصابت موشک‌های هوا به هوای جنگنده‌های اف-۱۶سی نیروی هوایی ترکیه واقع و در تاریخ هشتم مهرماه در مناطق کوهستانی سقوط کرد. در ابتدا وزارت دفاع آذربایجان ادعای ارمنستان را رد کرده و مدعی شد که جنگنده آذربایجانی به علت نقص فنی سقوط کرده بود و جنگنده‌های ترکیه هرگز در خاک این کشور حضور ندارند تا به ساقط کردن آن دست زده باشند، اما نهایتا تصویر ماهواره‌ای تهیه شده در تاریخ ۱۲ مهر حضور دو فروند جنگنده اف-۱۶ نیروی هوایی ترکیه در گنجه را نشان داد.

با وجود اثبات دخالت مستقیم ترکیه در جنگ و شرکت مستقیم جنگنده‌هایش در بمباران شهرها و مناطق غیر نظامی آرتساخ یا قره‌باغ، نیروی هوایی روسیه از به پرواز درآوردن جنگنده‌های میگ ۲۹ خود جهت مقابله با آنها خودداری می‌کند. در راستای مقابله با پهپادهای رزمی آذربایجان نیز، روسیه چهار سامانه رِپِلِنت-۱ یک روز پیش از تهاجم آذربایجان به ارمنستان تحویل داد که از انجام ماموریت خود به طور صحیح عاجز بودند.

به نظر می‌رسد که روسیه با در پیش گرفتن موضع تقریبا بی‌طرفانه و پیشنهاد به اجرای آتش‌بسی که آذربایجان از صبح روز ۱۹ مهر آن را شکسته است در تلاش است تا دولت ترکیه را از خود ناراحت نکرده و منافع ارمنستان را فدای سیاست اصلی خود جهت دور نگه داشتن ترکیه از ناتو و ایالات متحده آمریکا کند. ارمنستان تنها قربانی پیمان‌شکنی‌های روسیه نبوده و در طول تاریخ کشورهایی که روسیه را تنها مرجع حمایت سیاسی و نظامی خود در صحنه سیاست بین‌الملل قرار داده‌اند نیز در مقاطع حساس همواره با خیانت‌های این کشور مواجه شده‌اند. هنوز مشخص نیست تا چه زمانی روسیه نسبت به شکست‌های پی‌درپی ارتش ارمنستان و کشتار غیر نظامیان توسط آذربایجان بی‌تفاوت خواهد بود، اما به نظر می‌رسد قصد و اراده‌ای جهت درگیری مستقیم نیروهای روس با آذربایحان و شبه نظامیان افراط‌گرای سوری آن وجود ندارد.