صبح روز ۱۶ دی ۱۳۹۹ نیروهای چهارگانه ارتش ایران نخستین رزمایش پهپادی خود را در میدان تیر نیروی پدافند هوایی ارتش در سمنان آغاز کردند و در جریان آن از مهم‌ترین و جدیدترین پهپادهای رزمی، شناسایی و هدف خود برای طیف گسترده‌ای از ماموریت‌ها استفاده کردند. استفاده گسترده و موفقیت‌آمیز ارتش آذربایجان و به خصوص نیروی هوایی آن از پهپادهای رزمی بایراکتار تی بی-۲ ساخت ترکیه و پهپادهای انتحاری اوربیتر ساخت اسرائیل در نبرد با ارتش ارمنستان در منطقه آرتساخ یا قره‌باغ سبب شد تا فرماندهان نیروهای چهارگانه ارتش توجه‌شان را بیش از پیش به رزم پهپادی معطوف کنند اما بزرگ‌ترین مانع در برابر آن‌ها محدودیت‌های ناشی از بودجه کم و کارشکنی‌های سران حکومتی در خریداری و تجهیز یگان‌های پهپادی ارتش با پهپادهای رزمی و انتحاری ساخت ایران است که در این رزمایش دو روزه، به شدت عیان و قابل مشاهده بود. 

اثرات آشکار کاستی بودجه ارتش بر گسترش توان پهپادی 

روز دوشنبه، پهپادهای شرکت‌کننده در رزمایش دو روزه پهپادی ارتش در باند پروازی میدان تیر نیروی پدافند هوایی ارتش (پداجا) در سمنان به نمایش گذاشته شدند و امروز رئیس ستاد مشترک نیروهای مسلح ایران از آن‌ها بازدید به عمل آورد. در جریان این بازدید، به راحتی دیده می‌شد که اکثر پهپادهای به نمایش درآمده شناسایی از نوع مهاجر ۴ و ۶ فاقد دوربین‌های نظارتی هستند و در حقیقت قابلیت انجام ماموریت شناسایی و پایش مرزی را از دست داده‌اند. دلایل زیادی برای این مسئله می‌تواند وجود داشته باشد که مهم‌ترین آن فقدان بودجه برای تعمیر دوربین‌های موجود و یا خرید دوربین‌های جدید از صنایع الکترونیک شیراز و صنایع اپتیک اصفهان است. 

فیلم‌های منتشر شده از پهپادهای شرکت‌کننده در این رزمایش به خوبی بیانگر آن است که قوای پهپادی نیروهای چهارگانه ارتش آمادگی رزمی به شدت کمتری در مقایسه با همتایان خود در نیروی هوافضا، زمینی و دریایی سپاه دارند و از ضعف شدیدی به خصوص در زمینه تهاجمی برخوردارند. در جریان این رزمایش تنها حضور سه نوع از پهپادهای تهاجمی ارتش دیده شد که شامل کمان ۱۲، ابابیل ۳ و مهاجر۶ بود که هرکدام به عفت فقدان تجهیزات لازم به نظر می‌رسد دیگر توان رزمی نداشته باشند و حضورشان در رزمایش تنها جنبه نمایشی داشت. 

مهاجر-۶‌های بی‌سلاح و نابینا

به عنوان مثال چهار فروند پهپاد شناسایی رزمی مهاجر-۶ یگان پهپادی نیروی زمینی ارتش در جریان رژه و روز نخست رزمایش دیده شدند. پهپادهایی که سه فروند نخست‌شان در روز ۲۶ تیر ۱۳۹۸ طی یک مراسم رسمی از سوی شرکت صنایع هواپیماسازی ایران (هسا) به یگان پهپادی حضرت ولی‌عصر نزاجا (نیروی زمینی ارتش) تحویل شدند تا برای ماموریت‌های پایش مرزهای ایران و افغانستان و مقابله با قاچاقچیان مواد مخدر و تروریست‌های داعش و طالبان مورد استفاده واقع شوند. اما آن چیزی که این پهپادها از ابتدای تحویلشان برای انجام این دو ماموریت به آن مجهز نبودند جلونگر فروسرخ و دوربین هدفگیری بود. 

پهپادهای مهاجر-۶ نیروی زمینی ارتش اگرچه به دو پرتابگر بمب‌های نقطه‌زن قائم در زیر بال‌های خود مجهزند اما به علت ناتوانی مالی نزاجا برای خرید دوربین‌ها و حسگرهای فروسرخ نه تنها امکان شناسایی، کشف و انهدام اهداف را برای خدمه آن فراهم نمی‌کنند بلکه حتی امکان استفاده نزاجا از این پهپادها برای ماموریت پایش مرزی را هم نمی‌دهند. زیرا اساسا این پهپادها دوربینی ندارند تا خدمه‌شان را قادر کنند اطراف پهپاد را ببینند. خدمه تنها با دیدن موقعیت، سرعت، ارتفاع و سایر داده‌های پروازی ارسال شده از سوی پهپاد آن را هدایت می‌کنند و موقعیتش را روی نقشه می‌بینند. 

کیفیت پایین ساخت کمان-۱۲

دیگر پهپاد تهاجمی شرکت‌کننده در این رزمایش سه فروند کمان-۱۲ نیروی هوایی ارتش (نهاجا) بودند. پهپادهایی که از طرف یک شرکت دانش‌بنیان برای نیروی هوایی با هزینه‌ای بسیار پایین و کمتر از آن چه صنایع هوافضای قدس و شرکت صنایع هواپیمایی ایران طراحی شده‌اند. اما به علت‌ عدم‌استفاده از مواد اولیه با کیفیت لازم برای ساخت برخی از قطعات آن با مشکلات شدید عملیاتی مواجه هستند. 

مهم‌ترین مشکل این پهپادها ارابه‌های فرودشان است که به علت استفاده از مواد غیر مستحکم پس از چند فرود به راحتی خم می‌شوند و برای جلوگیری از آن از یک سیم فلزی برای اتصال دو سر ارابه‌های فرود اصلی به‌ هم استفاده می‌شود. مشکل دیگر نیز چرخ‌های بزرگ و غیراستاندارد این پهپادها هستند که در طول پرواز نیروی پسا (Drag) زیادی تولید کرده، مصرف سوخت را بالا برده و مداومت پروازی را کاهش می‌دهد. 

علاوه بر این مشکلات، پهپادهای کمان-۱۲ اگرچه به دو پرتابگر بمب مجهز شده‌اند اما هنوز فاقد دوربین هدفگیری‌اند و دوربین تعبیه شده در دماغه‌شان از نوع ارزان‌قیمت و قدیمی ساخت صنایع اپتیک اصفهان است که به نظر می‌رود از پهپادهای مهاجر۴ نیروی هوایی ارتش به عاریت گرفته شده‌اند. بدون داشتن دوربین هدفگیری و جلونگر فروسرخ، کمان-۱۲‌های نیروی هوایی ارتش که حال سه فروند شده‌اند، توانایی شناسایی و انهدام اهداف را بر روی زمین برای خلبانان و اپراتور دوربین آن فراهم نمی‌کنند. 

در نهایت، آخرین و سومین پهپاد رزمی شناسایی ارتش که حضورش در این رزمایش دیده شد، یک فروند ابابیل ۳ نیروی هوایی ارتش موسوم به هدهد بود که مجهز به دو موشک شبیه به موشک ضد تانک تاو یا نمونه ایرانی آن یعنی طوفان بود که باله‌های پایدارساز و هدایتگر آن درون موشک به شکل نامشخصی بسته شده بودند تا امکان حمل آن با پهپاد فراهم شود. این باله‌ها زمانی که موشک درون لانچر یا پرتابگرش است، بسته هستند و پس از خروج موشک با فنرهای کوچکی که پشت آن‌ها تعبیه شده از بدنه بیرون می‌زنند. اما موشک‌های زیر بال ابابیل ۳ فاقد این باله‌ها بودند و مشخص است که تعبیه و حمل این موشک‌ها روی این پهپاد تنها جنبه نمایشی دارد. 

حضور پهپادهای هدف کیان و کرّار در رزمایش پهپادی ارتش 

اگرچه در زمینه به کارگیری پهپادهای شناسایی و رزمی، نیروهای چهارگانه ارتش هنوز حرفی برای زدن در مقایسه با نیروهای سه‌گانه سپاه ندارند اما نیروی پدافند هوایی ارتش در سال‌های اخیر پیشرفت بسیار زیادی در زمینه طراحی و به کارگیری پهپادهای هدف داشته است. مهم‌ترین دستاورد آن سرمایه‌گذاری بر روی طراحی و ساخت پهپاد هدف کیان است. پهپادی با توانایی شبیه‌سازی عملیات هواپیماهای جنگنده پر سرعت برای سایت‌های پدافندی است. 

در جریان رژه و همچنین نمایشگاه جانبی رزمایش دو روزه پهپادی ارتش که امروز آغاز شد، ده‌ها فروند پهپاد هدف کیان-۱ و ۲ به همراه ده‌ها فروند پهپاد هدف کرّار ساخت شرکت صنایع هواپیماسازی ایران (هسا) و‌ام کیو ام-۱۰۷آ (MQM-107A) خریداری شده در سال‌های پیش از انقلاب به نمایش گذاشته شدند. اگرچه این پهپادها کاربرد چندانی در این رزمایش نداشتند اما حضورشان به طور انبوه و حداقل برروی زمین اهمیت سرمایه‌گذاری برای تقویت توان پهپادی پداجا را بار دیگر به سران لشکری و کشوری حکومت جمهوری اسلامی گوشزد کرد. 

پهپادهای هدف نقش بسیار مهمی در آموزش و حفظ آمادگی رزمی نیروهای پداجا دارند. آن‌ها می‌توانند پارامترهای پروازی هواپیماهای جنگنده و بمب‌افکن دشمن را برای کاربران سایت‌های پدافند موشکی و تیربارهای ضد هوایی اورلیکن و زد یو-۲۳ (Zu-23) شبیه‌سازی کنند. در کنار استفاده به عنوان پهپاد هدف، معاونت جهاد خودکفایی و تحقیقات صنعتی پداجا در سال‌های اخیر تلاش کرده است تا با همکاری شرکت هسا، پهپادهای هدف کرّار را قادر به حمل بمب‌های سقوط آزاد کند اما از آن جا که پهپادهای کرّار فاقد دوربین یا حسگر هدفگیری هستند، امکان هدفگیری دقیق و پرتاب صحیح بمب برای خدمه آن‌ها وجود ندارد و حمل و پرتاب بمب در رزمایش‌ها از سوی این پهپادها تنها جنبه نمایشی دارد. 

لازم به ذکر است علاوه بر استفاده آموزشی و تمرینی از پهپادهای هدف، پداجا با همکاری نیروی هوایی ارتش می‌تواند از آن‌ها برای فریب سایت‌های راداری دشمن و شناسایی موقعیت سایت‌های پدافندی آن استفاده کند، همان طور که در نیمه دوم جنگ ایران و عراق، با درایت سرهنگ منصور ستاری (بعدا سرلشکر) فرمانده پدافندی نیروی هوایی ارتش، پهپادهای هدف‌ ام کیو ام-۱۰۷ آ نیروی هوایی ارتش، برای فریب سایت‌های راداری و پدافندی عراق به پرواز در می‌آمدند و موشک‌های زمین به هوای آن‌ها را پیش از آغاز ماموریت جنگنده‌های واقعی نیروی هوایی ارتش تلف می‌کردند. 

در انتهای این گزارش باید بار دیگر به ضعف شدید توان رزمی و شناسایی یگان‌های پهپادی نیروهای چهارگانه ارتش اشاره کرد. اگرچه یگان پهپادی نزاجا از سال گذشته از پهپادهای پیشرفته مهاجر-۶ استفاده می‌کند اما هنوز توانایی خرید دوربین و حسگرهای فروسرخ برایشان را ندارد. اگرچه نیروی دریایی ارتش پهپادهای رزمی/شناسایی شاهد-۱۲۹ به نام سیمرغ به طور رسمی از ۱۶ آذر ۱۳۹۸ استفاده می‌کند اما تعداد این پهپادها در خدمت این نیرو به قدری کم است که امکان اختصاص حتی یک فروند از آن‌ها به رزمایش پهپادی ارتش در سمنان وجود نداشت. قاعدتا با اختصاص بودجه بیشتر به نیروهای چهارگانه امکان تجهیز و ارتقاء پهپادهای موجود آن و خرید پهپادهای دیگری چون شاهد-۱۲۳.۱۲۹ و مهاجر-۶ برایشان به وجود خواهد آمد.