در هفته‌های اخیر، سازمان داعش فعالیت‌های خود را به طور گسترده‌ای در عراق از سرگرفته است و عملیات تروریستی دو بمب‌گذاری اخیر در بغداد در ۲۱ ژانویه گذشته، حادثه‌ای بود که بغداد در سه سال گذشته چنین حمله‌ای را تجربه نکرده بود. این تحول پرمخاطره، پرسش‌های بسیاری را در مورد عوامل سیاسی و امنیتی مطرح می‌کند که منجر به افزایش حملات تروریستی داعش در این کشور شده است، به ویژه این‌که از هنگام ورود جو بایدن به کاخ سفید، توجه به پرونده‌های منطقه‌ای و بین‌الملی در عراق کاهش چشمگیری یافته است.

ناظران معتقدند که گرفتاری دولت عراق در پرونده‌های متعلق به اعتراضات مردمی و چالش‌ کشمکش با جناح‌های مسلح وفادار به ایران باعث ایجاد نقایص امنیتی شده و زمینه را برای گسترش فعالیت‌های داعش فراهم کرده است.

هرچند عملیات تروریستی که ماه گذشته توسط این سازمان در بغداد انجام شد، حاکی از تشدید فعالیت‌های داعش در عراق است، اما استان‌های شمالی عراق از مدت‌ها بدین سو شاهد حملات تروریستی و خشونت می‌باشند.

البته عدم حل نهایی بسیاری از پرونده‌های متعلق به اوضاع شهرهایی که در گذشته توسط داعش کنترل می‌شد، از جمله مسئله بازگشت پناهندگان و درگیری‌های فرقه‌ای، می‌تواند یکی از عمده‌ترین عوامل احیای مجدد فعالیت‌های داعش در عراق به شمار رود.

در همین زمینه، احسان الشمری، رئیس مرکز پژوهش‌های سیاسی معتقد است که سال ۲۰۱۹، "آغاز احیای داعش در جغرافیای عراق را رقم زد و داعش در این سال توانست ساختار خود را بار دیگر سر و سامان دهد، سلول‌های خود را سازماندهی کند و عناصر بیشتری را به خود جلب کند." البته دلیل فراهم شدن این فرصت، توقف عملیات نظامی علیه داعش پس از اعلام پیروزی علیه این سازمان در سال ۲۰۱۸ بود. افزون بر آن‌که، رویکرد دولت عادل عبدالمهدی، نخست وزیر پیشین عراق با تهدیدهای احتمالی داعش و چشم‌پوشی از فعالیت‌های این سازمان، نقش موثری در گسترش فعالیت داعش در عراق داشت.

به باور احسان الشمری، عوامل دیگری از جمله تنش‌های سیاسی، تشدید رقابت میان احزاب و گروه‌های مختلف برای دستیابی به موقعیت‌های بهتر در دولت عراق، رویکرد نامناسب دولت عادل عبدالمهدی با پرونده‌هایی حقوق شهروندان مناطق آزاده شده از تصرف داعش، سهل‌انگاری در روند بازسازی و نادیده‌گیری مشکلات آوارگان، نمایانگر این واقعیت بود که داعش از این فرصت‌ها برای سر و سامان دادن به ساختار از هم‌پاشیده خود استفاده خواهد کرد. وی افزود که تداوم اختلافات داخلی و افزایش درگیری‌های سیاسی که به یک بحران پایدار در کشور تبدیل شده است، زمینه را برای احیای مجدد فعالیت‌های داعش فراهم کرد.

با این حال، جناح‌های سیاسی طرفدار ایران، سعی دارند از گسترش دامنه فعالیت‌های داعش به عنوان فرصتی برای کاهش توجه به تنش با واشنگتن و بهره‌جویی از پرونده‌های فرقه‌ای برای تحقق منافع سیاسی، به ویژه با توجه به نزدیک شدن زمان برگزاری انتخابات، سوء استفاده کنند.

به گفته الشمری، برخی از گروه‌های سیاسی، احیای مجدد فعالیت‌های داعش را فرصتی برای کسب منافع سیاسی از دولت کنونی می‌دانند. وی افزود که گسترش چالش‌های امنیتی، به نفع جناح‌های وفادار به ایران است، زیرا گروه‌های یادشده تلاش می‌کنند با ترویج این تبلیغ که آنها بخش اساسی از روند نبرد با سازمان داعش بودند، موضع خود را تقویت بخشند و از این امر در انتخابات پیش‌رو، به عنوان کارت فشاری استفاده کنند.

وی فرضیه مطرح شده درباره این‌که حمایت ایالات متحده باعث از سرگیری فعالیت سازمان داعش شده را رد می‌کند و تأکید دارد که واشنگتن نمی‌خواهد با بازگشت داعش، بهای جدید دیگری را پرداخت کند یا نیروهای بیشتری را به عراق و منطقه بفرستد، افزون بر این‌که منافع ایالات متحده ایجاب می‌کند که  عراق در امنیت و ثبات به بسر برد.

با آن‌که نیروهای عراقی عملیات گسترده‌‌ای را علیه هسته‌های تروریستی آغاز کرده اند، اما سازمان داعش نیز دست به حملات جدیدی در نقاط مختلف کشور، به ویژه در مناطق شمال و غرب و در استان‌های کرکوک، صلاح‌الدین، نینوا و انبار می‌زند.

البته بازگشت "داعش" به چالش‌های متعددی که دولت مصطفی‌الکاظمی با آنها روبه‌رو است می‌افزاید و در این میان، پرونده گروه‌های مسلح وفادار به ایران بیشتر از پیش چالش برانگیز می‌شود و نخست وزیر عراق ممکن است به منظور مقابله با سازمان‌های تروریستی، تعهد خود را برای همکاری با واشنگتن از طریق ائتلاف بین‌المللی افزایش دهد.

در پیوند به این موضوع، معن الجبوری، مشاور سابق وزارت دفاع عراق معتقد است که داعش علی‌رغم شکست کلی در نبرد، پس از سال ۲۰۱۸، ناگزیر به تغییر تاکتیک عملیات خود شده و حملاتی که عراق در چند ماه اخیر شاهد آنها بوده است، نمایانگر همین تغییر استراتژی است. وی عوامل مختلفی از جمله بهره‌برداری از چالش‌های امنیتی و سیاسی اخیر عراق و استفاده از مرحله انتقالی بین دولت‌های دونالد ترامپ و بایدن را دلیل اصلی افزایش عملیات داعش در کشور می‌داند. به گفته الجبوری، نزدیک شدن به تاریخ برگزاری انتخابات زودهنگام پارلمانی که منجر به تشدید رقابت‌های سیاسی در عراق شده است، تحول خطرناک دیگری است که زمینه گسترش عملیات داعش را فراهم می‌کند.

با این حال، معن الجبوری معتقد است تغییراتی را که مصطفی‌الکاظمی در سطح رهبری نهادهای امنیتی ایجاد کرده است، تأثیر مثبتی در مقابله با سازمان داعش داشته، به ویژه این‌که تغییرات جدید نفوذ جناح‌های مختلف عراق را در تصمیم‌گیری‌های امنیتی کاهش داده است.

از سوی دیگر و به‌رغم تأکید کارشناسان امنیتی مبنی بر این‌که، حضور نیروهای آمریکایی در ائتلاف بین‌المللی برای مبارزه علیه تروریسم، اهمیت بسیاری برای عراق در مبارزه با داعش دارد، اما گروه‌های وابسته به ایران پیوسته بر خروج نیروهای آمریکایی از کشور اصرار می‌ورزند. الجبوری در مورد اهمیت نقش ایالات متحده برای عراق، گفت، مهمترین موضوعی که عراق در مسئله حضور آمریکا در ائتلاف بین‌المللی به آن تکیه می‌کند، وزن و جایگاه آمریکا، داشتن نیروهای هوایی فوق پیشرفته و توانایی اطلاعاتی است که عراق در وضعیت کنونی به آن نیازمند است، افزون بر آن‌که ایالات متحده عراق را در زمینه‌های فناوری‌ جنگی، تسلیحات پیشرفته و آموزش‌های نظامی مورد حمایت و پشتیبانی قرار می‌دهد. به باور الجبوری، شاید عمده‌ترین عامل ادامه فعالیت ائتلاف بین‌المللی برای مدت بیشتری در عراق به دلیل نقش نیروهای هوایی این ائتلاف در مبارزه علیه داعش باشد و حمله هوایی روز سه شنبه گذشته که ضربه‌ای شدیدی به سازمان داعش وارد کرده و شماری از رهبران این سازمان در عراق را به هلاکت رساند، می‌تواند شاهدی بر این واقعیت باشد.

وی خاطرنشان کرد که دخالت تصمیم سیاسی در ارزیابی امور امنیتی و نظامی، به ویژه درخواست مکرر به خروج نیروهای آمریکایی از عراق، عمده‌ترین چالشی است که عراق در حال حاضر با آن روبه‌رو است، زیرا احزاب سیاسی قادر به ارزیابی اهمیت نیروهای آمریکایی برای عراق نمی‌باشند و این موضوع تعلق به دولت دارد و تنها نهادهای امنیتی و نظامی می‌توانند در این زمینه تصمیم‌ مناسبی را اتخاذ کنند.

یکی دیگر از عواملی که زمینه فعالیت گروه‌های تروریستی را در عراق فراهم می‌کند، وضعیت شکننده امنیت مرز سوریه با عراق است که از سال ۲۰۰۳ به بعد به معضل بزرگی برای دولت تبدیل شده است و گروه‌های تروریستی با بهره‌برداری از ناامنی حاکم در این منطقه دست به اقدامات تروریستی می‌زنند و از این منطقه به عنوان سکوی برای عملیات خود استفاده می‌کنند. الجبوری خاطرنشان می‌کند که علی‌رغم برج‌های دیده‌بانی پیشرفته‌ای که عراق از ائتلاف بین‌المللی دریافت کرده و از طریق آنها توانسته است امنیت حدود ۴۰۰ کیلومتر از این نوار مرزی را تأمین کند، اما حدود ۲۰۰ کیلومتر دیگر در نزدیکی مثلث مرزی عراق – سوریه و ترکیه به عنوان گذرگاهی برای نفوذ گروه‌های تروریستی باقی مانده است.

در همین حال، یحیی رسول، سخنگوی نظامی نخست وزیر عراق، روز چهارشنبه گذشته سوم ماه فوریه جاری در اظهارات تلویزیونی گفت که تروریسم هنوز هم در مناطق شمال شرقی سوریه حضور دارد و جنگ کنونی یک نبرد اطلاعاتی است و ما در زمینه به موقفیت‌های قابل ذکری دست یافته ایم. وی افزود که عملیات ما علیه گروه‌های تروریستی در غرب استان نینوا و در صحرای انبار ادامه خواهد داشت و با آن‌که تروریست‌ها در گروه‌های کوچکی حرکت می‌کنند اما عملیات دقیق ارتش در نابودی سران گروه‌های تروریستی عملاً مثمر بوده است.

ناظران بدین باورند که همزمانی تشدید حملات "داعش" با ورود بایدن به کاخ سفید ممکن است مرتبط به این برداشت باشد که بایدن احتمالاً اهمیت کمتری به پیگیری پرونده‌های خاورمیانه می‌دهد، به ویژه در صد روز نخست ریاست جمهوری، در حالی‌که مشارکت ائتلاف بین‌المللی در هدف قرار دادن رهبران سازمان داعش، برخلاف این برداشت است.

طبق اطلاعات نهادهای امنیتی، در حمله هوایی نیروهای ائتلاف بین‌المللی در دوم فوریه جاری در غرب بغداد، چهار عضو سازمان داعش کشته شدند و در همان روز، مصطفی‌الكاظمی از كشته شدن "فرمانده داعش در جنوب عراق" خبر داد. وی در حساب کاربری‌اش در شبکه تویتر نوشت که "در ادامه تعهد قهرمانان ما برای نابودی سران باندهای داعش و وفاداری به خون شهدای عراق، امروز ابو حسن الغریباوی، فرد تروریست و رهبر جنوب عراق در سازمان تروریستی داعش و غانم صباح، تروریست و مسئول انتقال افراد انتحاری با شمار دیگری از تروریست‌ها به هلاکت رسیدند."

پس از حادثه مرگبار بمب‌گذاری‌های ماه گذشته در مرکز بغداد، نخست وزیر عراق هشدار داد که پاسخ تندی به این حمله خواهد داد. وی در ۲۸ ژانویه گذشته اعلام کرد که یاسر العیساوی، معاون خلیفه و والی داعش در عراق، در یک عملیات ویژه کشته شده است.