صحبت از یک زخم نیست؛ موجودیت جنگل‌های ایران در خطر است. کارشناسان محیط زیست، تهدید پوشش‌های جنگلی ایران شامل «آتش‌سوزی یا آتش‌زدن عمدی، تعرض به عرصه جنگل‌ها برای ویلاسازی، جنگل خواری با تجاوز به حریم جنگل‌ها از طریق گله‌داری در حریم آن‌ها، تسطیح زمین جنگل‌ها برای کشاورزی، قطع غیرقانونی درختان برای قاچاق چوب و برداشت غیرقانونی خاک جنگل برای فروش به‌خصوص در جنگل‌های هیرکانی»، را خساراتی جبران‌ناپذیر و «فاجعه‌بار» توصیف می‌کنند؛ سازمان محیط‌زیست اما می‌گوید: «بزرگش کرده‌اند!»
تجاوز به حریم جنگل‌ها و نابودی عمدی
به گفته کارشناسان، بسیار پیش می‌آید که کشاورزان، برای آن که روی زمینشان سایه نیفتد، درختان را آتش بزنند یا دامدارها برای آن که بتوانند از علوفه‌های بیشتر کف جنگل استفاده کنند، درخت‌ها را نابود کنند و ب‌سوزانند یا «کت‌زنی» کنند.
«کت‌زنی» طبق قانون جرم محسوب می‌شود و عملی است که در آن، آوندهای درخت‌ها را می‌خشکانند تا درخت به مرور خشک شود زیرا بعد از آن، قطع درخت اشکال ندارد؛ گاهی هم کم‌کم درخت‌ها را آتش می‌زنند.
فرقی نمی‌کند جنگل‌های کدام بخش از ایران باشد؛ موجودیت همه در خطر است. هرچند جنگل‌های شمال و غرب کشور به لحاظ جنگل خواری و آتش‌سوزی، در سال‌های گذشته بیشترین آسیب را دیده‌اند ولی در جنوب و مرکز ایران هم جنگل‌ها در کهکیلویه و بویراحمد، چهارمحال‌وبختیاری و همچنین جنگل‌های حرا، مدتی است که به جنگل خواری و آلودگی‌های نفتی گرفتار شده‌اند.
رئیس انجمن جنگلبانی ایران در سال ۱۳۹۷ اعلام کرد که ۴۲ درصد از جنگل‌های شمال ایران در معرض «نابودی» قرار گرفته‌اند. به گفته هادی کیادلیری، در صورت ادامه روند فعلی، تا ۳۰ سال آینده، دیگر در این مناطق (شمال ایران)، جنگلی وجود نخواهد داشت.
ایران حدود ۱۴ میلیون هکتار اراضی جنگلی دارد. سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد، فائو، اعلام کرده که این رقم در ابتدای انقلاب، بیش از ۱۸ میلیون هکتار بوده است. بر اساس آمار فائو و نیز تازه‌ترین گزارش ارزیابی منابع جهانی جنگل‌ها در سال ۲۰۲۰، تنها ۴.۰۶ میلیارد هکتار از جنگل‌های جهان باقی مانده است. از این میزان، فقط حدود ۱.۱۱ میلیارد هکتار جنگل‌های بکر و اولیه یا جنگل‌های بومی تا حد زیادی بدون تخریب بشر و دست‌نخورده باقی‌مانده‌اند.
به گزارش فائو، بالاترین میزان جنگل‌زدایی جنگل‌های اولیه جهان در نیجریه رخ داده است. این کشور در پنج سال گذشته، بیش از نیمی از جنگل‌های بومی و اصلی خود را از دست داده است. اصلی‌ترین دلیل تخریب جنگل‌های نیجریه، قطع درخت‌ها، کشاورزی به دلایل معیشتی و جمع‌آوری چوب برای سوخت عنوان شده است.
آتش به جان جنگل‌ها
بیشترین تخریب جنگل‌های ایران در دو سال گذشته، در آتش‌سوزی‌های گسترده و قطع درختان جنگلی گزارش شده است. بر اساس آمار دولتی، در سال ۱۳۹۹، یک هزار و ۲۰۰ مورد آتش‌سوزی در جنگل‌ها و مراتع کشور به وقوع پیوسته است. سازمان جنگل‌ها، مساحت درگیر با آتش‌سوزی‌ها را ۱۲ هزار و ۵۰۰ هکتار اعلام کرد. جانشین معاون امور جنگل سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری ایران نیز فروردین‌ماه اعلام کرد که در آتش‌سوزی‌های سال گذشته، بیش از ۲۱ هزار هکتار از جنگل‌ها و اراضی جنگلی ایران آتش گرفته‌اند.
«آتش‌سوزی جنگل‌ها را بزرگ نکنید»؛ این، واکنش عیسی کلانتری، رئیس سازمان محیط زیست ایران، به سوختن حدود یک هزار و ۵۰۰ هکتار از جنگل‌های ایران تا خردادماه سال ۱۳۹۹ بود. رئیس سازمان محیط زیست با عنوان کردن این که «از ۱۰۰ میلیون هکتار از جنگل‌ها و مراتع کشور، کمتر از یک هزار و ۵۰۰ هکتار از فروردین تاکنون دچار آتش‌سوزی شده است و طبیعت، خود آتش را کنترل می‌کند» مورد انتقاد شدید کارشناسان محیط‌زیست قرار گرفت. چرا که تنها هفت درصد از سطح کل کشور دارای پوشش جنگلی است و هر متر جنگل و هر یک تنه درخت، برای کشور ما حیاتی است.
Read More
This section contains relevant reference points, placed in (Inner related node field)
بیشترین آتش‌سوزی‌ها در سال ۱۳۹۹ در اراضی جنگلی به ویژه ناحیه رویشی زاگرس و خلیج عمانی به وقوع پیوست. یکی از خسارت‌های جبران‌ناپذیر به جنگل‌ها هم در سال گذشته، آتش‌سوزی گسترده منطقه حفاظت شده «خائیز» در کهکیلویه و بویراحمد در جنوب غربی ایران بود که به سوختن بیش از ۱۰ هزار هکتار از عرصه جنگل‌های زاگرس در جنوب غربی ایران منجر شد. این منطقه گرمسیری با پوشش گیاهی و جانوری متنوع خود، از سال ۱۳۷۷ به عنوان منطقه حفاظت شده ملی، ثبت شده است.
شرایط سخت جنگل‌های ایران در سال پیش رو
سال پیش رو، سال خشکسالی است و تنها در ۱۰ روز آغاز فروردین‌ماه، بیش از ۳۰ مورد آتش‌سوزی در جنگل‌های کشور به وقوع پیوسته است. با توجه به موقعیت جغرافیایی و شرایط اقلیمی ایران، آتش‌سوزی برای مراتع و جنگل‌ها در کشور یک تهدید دائمی است. در عین حال، گرمایش جهانی زمین نیز به این مسئله دامن زده است.
با آغاز فصل کم‌بارش، افزایش دما و وزش باد گرم، آتش‌سوزی در مناطق جنگلی ایران هم آغاز می‌شود. به غیر از دلایل طبیعی، دخالت انسان در طبیعت هم عامل دیگر آتش‌سوزی در جنگل‌ها است. وقتی کشاورزان می‌خواهند یک یا دو درخت را آتش بزنند و از بین ببرند، آتش سرایت می‌کند و کنترل شرایط از دستشان در می‌آید و آتش‌سوزی‌های گسترده رخ می‌دهد.
هرسال هزاران هکتار از جنگل‌های ایران طعمه حریق می‌شوند. نداشتن تجهیزات مناسب برای خاموش کردن آتش‌سوزی جنگل‌ها در ایران از جمله مهمترین نکات در گسترش آتش‌سوزی‌ها به شمار می‌رود. در حالی که جنگلبانان و نیروی اطفای حریق به انواع تجهیزات از جمله آتش‌کوب، دمنده و بالگرد آب‌پاش نیاز دارند، بیشتر نیروهای کمکی هستند که برای خاموش کردن حریق، با بیل و سطل به محل آتش‌سوزی می‌رسند.
یک کنشگر محیط زیست به ایندیپندنت فارسی می‌گوید:«در مسئله آتش سوزی جنگل‌ها با دو موضوع مواجه هستیم؛ ابتدا باید این تفکیک صورت بگیرد که آیا اراضی جنگلی و اراضی ملی در محدوده مناطق چهارگانه یعنی مناطق موضوع بند الف ماده ۳۰ قانون حفاظت بهسازی، یعنی پارک ملی، منطقه حفاظت شده، اثر طبیعی ملی و پناهگاه حیات وحش هست یا در محدوده مناطق آزاد قرار دارد؟ چنانچه اراضی جنگلی در محدوده مناطق آزاد باشد، طبق تبصره ماده ۴۷ قانون حفاظت از جنگل‌ها و مراتع، مسئولیت اطفای حریق بر عهده سازمان جنگلبانی است.» این قانون مصوب سال ۱۳۴۶ است که این سازمان، جنگلبانی نام داشت؛ این سازمان در حال حاضر، «سازمان جنگل‌ها» نامیده می‌شود.
به گفته این کنشگر محیط زیست، «طبق تبصره ماده ۴۷ قانون حفاظت و بهسازی، به صرف درخواست سازمان جنگلبانی، تمام دستگاه‌های دولتی و لشکری مکلف‌اند کلیه نیروها و امکانات خود را برای اطفای حریق گسیل کنند. در صورتی که دستگاه‌ها قصور کنند و در این خصوص اقدام سریع انجام ندهند، به مجازات مقرر در همین تبصره محکوم خواهند شد.»
اما چنانچه آتش‌سوزی در محدوده مناطق چهارگانه باشد، با توجه به این که بنا بر قانون، سازمان محیط زیست مسئول حفاظت و بهسازی مدیر مناطق چهارگانه است و طبق ماده ۱۶ قانون حفاظت بهسازی، سازمان محیط زیست، قائم مقام قانونی تمام موسسات و سازمان‌های مربوطه دولتی در این مناطق یعنی قائم مقام دولت شناخته می‌شود، لذا مدیریت و حفاظت از این مناطق نیز در زمان اطفای حریق برعهده سازمان محیط زیست است.
بر اساس برنامه ششم توسعه، دولت به تشکیل یگان پیشرفته اطفای حریق مکلف شده است. این یگان هنوز در ایران تشکیل نشده و دولت حتی لایحه آن هم برای تصویب به مجلس شورای اسلامی ارسال نکرده است. به گفته این حقوقدان، «اگر یگان پیشرفته اطفای حریق ایجاد شود، تمام امکانات لجستیکی و نیروی انسانی و تمام امکانات، در دست یک فرمانده واحد که زیر نظر دولت است قرار خواهد گرفت. بدین ترتیب بروکراسی موجود برای در اختیار گرفتن وسائل لجستیکی اطفای حریق از سازمان‌های لشکری، از سر راه برداشته، در زمان، صرفه جویی و آتش سریعتر مهار می‌شود.»
مرگ جنگل، فقط تقصیر آتش نبود
جنگل‌خواری و نادیده گرفتن موقعیت استراتژیک جنگلبانی، عامل دیگر تخریب جنگل‌ها در ایران است اما انگشت اتهام به سمت چه کسانی نشانه می‌رود؟ محمد درویش، کارشناس حوزه مراتع و جنگلداری، در گفت‌وگو با ایندیپندت فارسی می‌گوید: «در قانون ذکر شده در جایی که عرصه منابع طبیعی و یا محیط زیست باشد، هیچ گونه ساخت‌وساز و تغییر کاربری ممکن نیست. پس اگر شخصی یا ارگانی قصد تغییر کاربری مناطق جنگلی و تبدیل آن‌ها به اراضی کشاورزی یا قلمرو مرتع‌داری، ویلاسازی یا معدن‌کاری داشته باشد، باید از شر درخت‌ها خلاص شود. تخریب جنگل از دیرباز در ایران مطرح بوده است.»
از دیگرسو، جامعه محلی به دلیل فقر شدید، برای تامین معیشت خود چاره‌ای جز روی آوردن به روش‌های افراطی نداشته است. از دید این کارشناس محیط زیست، مهمترین دلایل نابودی جنگل‌های ایران، «فقر مطلق و وابستگی شدید معیشتی مردم به آن‌ها است که آتش زدن جنگل‌ها یا قطع درختان را در پی دارد.»
بعد از آتش‌سوزی، جنگل به زمین لم‌یزرعی تبدیل می‌شود که آماده ساخت‌وساز یا کشاورزی است. در این میان، زمین‌خواران و مافیای قدرتمندی نیز دخیل هستند که به گفته محمد درویش، «آن‌ها هم می‌خواهند از این نمد برای خود کلاهی ببافند، معدن‌کاری کنند، شهرک بسازند و در صورت ازبین رفتن این درخت‌ها می‌توانند با سرعت بیشتری به مقاصد خود برسند.»
جنگل‌ها بخش مهمی از منابع طبیعی کشور به شمار می‌روند که قاچاقچیان چوب هرساله بخش‌های بسیاری از آن‌ها را از بین می‌برند. بر اساس آمارهای رسمی منتشرشده در سال‌های ۱۳۸۹ و ۱۳۹۰، بیش از ۱.۵ میلیون مترمکعب چوب از جنگل‌های شمال ایران برداشت شده است. بیشتر این برداشت‌ها ابتدا در هیرکانی و بعد در ناحیه زاگرس صورت گرفته است.
جنگل‌های هیرکانی در شمال ایران، جنگل‌های ایرانی و تورانی در مرکز ایران، جنگل‌های زاگرس که به طور عمده جنگل‌های بلوط غرب کشور هستند، جنگل‌های ارسباران در شمال غرب ایران و جنگل‌های خلیج‌فارس با نام جنگل‌های حرا که در نوار ساحلی جنوب پراکنده‌اند، همگی به عنوان جنگل‌های ایران شناخته می‌شوند.
در این میان، جنگل‌های مختلط کاسپی-هیرکانی که از نظر تنوع زیستی منحصربه‌فرد هستند، متراکم‌ترین ناحیه جنگلی ایران را تشکیل می‌دهند؛ جنگل‌های مختلطِ پهن‌برگِ حاشیه جنوبی دریای خزر و کناره شمالی البرز که ۵۵ هزار کیلومترمربع مساحت دارد. جنگل‌های هیرکانی در بخش‌هایی از پنج استان شمالی ایران و در دو کشور ایران و جمهوری آذربایجان قرار دارد. این جنگل‌ها در ایران، مورد حفاظت مشترک سازمان حفاظت محیط‌زیست ایران و سازمان میراث‌فرهنگی است و در ۱۴ تیر ۱۳۹۸ در فهرست میراث جهانی یونسکو هم قرار گرفته‌اند. دلیل اهمیت حفظ و نگهداری این جنگل‌ها نیز به همین موضوع برمی‌گردد.
وقتی به فصل گرما و وزش بادهای گرم و کاهش بارش‌ها نزدیک می‌شویم، به گفته کارشناسان محیط زیست، جنگل‌ها انبار باروت می‌شوند و زمزمه نگرانی از وقوع آتش‌سوزهای گسترده در جنگل‌های ایران به گوش می‌رسد. صورت‌مسئله روشن است: گرم‌شدن هوا، شروع آتش‌سوزی علوفه‌ها در مراتع خشک به دلیل خشکسالی‌های پیاپی در کشور و سرایت آتش به جنگ‌ها، مرگ امسال آن‌ها را رقم خواهد زد.
