روز چهارشنبه ۱۵ اردیبهشت‌ماه ۱۴۰۰، کاربران اینترنت در برخی از شهرهای بزرگ ایران، از جمله اصفهان، با قطع گسترده دسترسی‌شان به وب‌سایت‌ها و شبکه‌های اجتماعی چون اینستاگرام مواجه شدند. بسیاری این اخلال در شبکه اینترنت را مشابه به محدودیت وضع‌شده از سوی بسیاری از تامین‌کنندگان اینترنت (ISP) در جریان سرکوب اعتراض‌های ضدحکومتی در سال‌های ۱۳۹۶ تا ۱۳۹۸ به‌شمار آوردند. برخی از کارشناسان فناوری اطلاعات نیز آن را آزمایشی برای قطع اینترنت پس از انتخابات ریاست‌جمهوری ۱۴۰۰ می‌دانند.
هم‌زمان با قطع دسترسی کاربران ایرانی به اینترنت جهانی، دسترسی به بسیاری از وب‌سایت‌های داخلی، از خبرگزاری‌ها تا سایت‌های ارگان‌های رسمی، از خارج از کشور نیز محدود شد. بسیاری از متخصصان امنیت شبکه و فناوری اطلاعات انگشت اتهام در ایجاد این ممنوعیت را به سمت ابرآروان، یکی از بزرگترین شرکت‌های طرف قرارداد وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات، دراز کردند. در پاسخ به این اتهام‌ها، مدیران شرکت ابرآروان با انتشار بیانیه‌ای در خبرگزاری‌های حکومتی مانند اقتصاد ۲۴ ، کوشیدند تا نقش خود را در سانسور گسترده اینترنت انکار کنند. با این حال، بسیاری از کارشناسان شبکه و فناوری اطلاعات معتقدند که ابرآروان و شرکت‌های مشابه به آن در حال فراهم کردن بستر لازم برای سانسور گسترده اینترنت در جریان پروژه‌ای موسوم به ابر ایران هستند.
شرکت ابرآروان زیرمجموعه شرکتی بزرگتر به نام فناوری اطلاعات و ارتباطات پاسارگاد آریان (فناپ) است که در واقع متعلق به بانک پاسارگاد است. از آنجا که بخش مهمی از سهام بانک پاسارگاد متعلق به شرکت سرمایه‌گذاری سامان مجد (۴.۹۴ درصد سهم) زیرمجموعه‌های بانک انصار، وابسته به بنیاد تعاون سپاه است، شرکت ابرآروان نیز غیر مستقیم به این ارگان شبه‌نظامی مرتبط است. نقش ابرآروان در فراهم آوردن بستر سانسور گسترده اینترنت در ایران، نخستین‌بار درشهریورماه ۱۳۹۹ مطرح شد.
سرویس‌های ارائه شده توسط ابرآروان، ابرزس، آسیاتک و ژرف‌نگر، هزینه سانسور را برای وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات و ارگان‌های امنیتی و اطلاعاتی کاهش می‌دهد. با انتقال سروِر سایت‌های فارسی‌زبان، اعم از دولتی و خصوصی، به دیتاسنترهای شرکت ابرآروان، امکان ادامه فعالیتشان در صورت قطع دسترسی کاربران ایرانی به اینترنت خارج از کشور، به طور کامل فراهم خواهد شد.
تاریخچه سانسور اینترنت در ایران
ایران نخستین‌بار در سال ۱۳۷۲ به اینترنت متصل شد، اما همه‌گیری آن بیش از هشت سال زمان برد. سرانجام در سال ۱۳۸۱ به دستور علی خامنه‌ای، رهبر نظام جمهوری اسلامی ایران، شبکه اینترنت تحت رصد و کنترل در آمد. در آن سال نخستین‌بار کمیته‌ای موسوم به فیلترینگ اینترنت با حضور نمایندگان وزارت اطلاعات، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، صدا و سیما، دبیرخانه شورای اسلامی و سازمان تبلیغات اسلامی تشکیل شد. پس از مدت کوتاهی، این افراد یک فهرست از ۱۱۱ هزار وب‌سایت ممنوعه برای مسدود شدن در اختیار شرکت‌های فراهم‌کننده خدمات اینترنتی قرار دادند.
هفت سال پس از آن، رژیم جمهوری اسلامی ایران با اعمال محدودیت‌های بیشتری در فضای اینترنت، موفق به جلوگیری از انتشار و پخش بخش اعظمی از اخبار شامل تصاویر و فیلم‌های سرکوب خشن اعتراضات به نتیجه انتخابات ریاست جمهوری سال ۱۳۸۸ شد، اما آن محدودیت برای مقام‌های رژیم جمهوری اسلامی ایران کافی نبود. در پی آن، وزارت ارتباطات و فناوری، سرمایه‌گذاری برای ایجاد یک اینترنت ملی (اینترانت) به منظور وضع محدودیت کامل دسترسی به وب‌سایت‌های واقع در خارج از کشور برای کاربران ایرانی آغاز کرد.
اعتراضات ضد حکومتی گسترده در دی‌ماه سال ۱۳۹۶، سبب تشدید روند طراحی و توسعه آنچه اینترنت ملی نامیده می‌شود توسط شرکت‌های خصوصی و نیمه‌خصوصی فناوری اطلاعات طرف قرارداد با وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات شد. اما پیش از به نتیجه رسیدن آن، پروژه فیلترینگ به بالاترین سطح خود در تاریخ سانسور اینترنت در ایران رسید و دسترسی کاربران اینترنت به شبکه‌های مجازی چون تلگرام، از سوی تامین‌کنندگان خدمات اینترنتی قطع شد و حتی در اوج سرکوب اعتراض‌های ضدحکومتی در دی و بهمن ۱۳۹۶، مرداد ۱۳۹۷ و آبان ۱۳۹۸، دسترسی به اینترنت در سراسر کشور به طور کامل قطع شد.
پروژه ابرایران و اهمیت آن در سانسور اینترنت در ایران
شرکت نویان ابرآروان، در تاریخ ۹ دی ۱۳۹۴ با سرمایه یک میلیارد تومان از سوی بانک پاسارگاد به طور رسمی در شهر تهران تاسیس شد. در اطلاعات درج شده در وب‌سایت این شرکت، گفته شده است که گروهی از جوانان و نخبگان فعال و پیشرو در حوزه تکنولوژی‌های نوین سایبری، در سال ۱۳۹۳ با هدف تحقیقات و تولید محصولات فناورانه ایرانی گرد هم آمده‌اند و پس از ارائه اولین محصولات و ایده‌هاشان، توجه مرکز فناپ متعلق به بانک پاسارگاد (شرکتی که بعدا ابرآروان را به تملک خود درآورد) را جلب کرده‌اند. مهم‌ترین دستاورد این شرکت، طراحی و تولید سرویس ابرایران به عنوان اولین سرویس شبکه توضیح محتوا (CDN)، شتاب‌دهنده وب، و سامانه امنیت ابری ایرانی بود که پس از آزمایش‌های فراوان، به مرحله تجاری رسید.
Read More
This section contains relevant reference points, placed in (Inner related node field)
شرکت ابرآروان در نخستین سال‌های فعالیتش، به تامین امنیت شبکه اینترنتی بانک پاسارگاد و دیگر موسسه‌ها و شرکت‌های وابسته به آن پرداخت. در تاریخ ۲۶ آذر ۱۳۹۶، مجید قاسمی، مدیرعامل بانک پاسارگاد، اعلام کرد که در پی حمله سایبری به سرورهای بانک پاسارگاد از سه مرکز آمریکا، هند و چین و دیگر کشورها از طریق ارسال دو هزار برابر پهنای باند بانک اطلاعات جعلی، متخصصان شرکت ابرآروان توانستند با انتقال سرورهای بانک به دیتاسنترهای داخلی آن شرکت، با این مساله مقابله کنند. پیشتر در اردیبهشت‌ماه همان سال، پویا پیرحسینلو خبر از راه‌اندازی یک شبکه تولید محتوا و سامانه امنیت ابری داده بود که با استفاده از آن در همان سال، از اخلال در شبکه اینترنت و اطلاعات بانک پاسارگاد به دنبال حملات سایبری جلوگیری شد.
پیش‌نمونه این شبکه تولید محتوا و سامانه امنیت ابری در همایش تبیین راهکارهای شبکه توزیع محتوا، در حضور رئیس سازمان فناوری اطلاعات و معاونت وزیر ارتباطات و رئیس مرکز تحقیقات مخابرات و بسیاری از فعالان بخش خصوصی ارائه و رونمایی شد و توجه آنها را به خود جلب کرد. در نهایت، در تاریخ چهارشنبه ۲۴ دی ۱۳۹۹، تفاهم‌نامه‌ای بین سازمان فناوری اطلاعات ایران متعلق به وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات با شرکت‌های ابرآروان و ابرزس منعقد شد که پیرامون آن، این وزارتخانه و چند شرکت نیمه‌خصوصی (متعلق به بنیاد تعاون سپاه پاسداران) متعهد شدند با سرمایه‌گذاری به مبلغ ۲۴۰۰ میلیارد تومان روی پروژه‌ای ملی به نام «ابر ایران» خدمات ابری (Cloud Services) مجموعه‌ای از سرویس‌ها بر اساس معماری پردازش ابری را در ایران فراهم کنند.
محسن جلال‌پور، رئیس سابق اتاق بازرگانی ایران، در تاریخ ۶ آذر ۱۳۹۸ اعلام کرد که قطع گسترده شبکه اینترنت در ایران در آبان‌ماه آن سال باعث وارد آمدن ضرری ۱.۵ میلیارد دلاری به اقتصاد ایران شده است. در راستای جلوگیری از وارد آمدن ضرر بیشتر اقتصادی، ارگان‌های امنیتی و اطلاعاتی پس از سرکوب شدید اعتراضات مردمی، به تدریج دسترسی کاربران ایرانی را به اینترنت باز گرداندند.
با کمک پروژه ملی ابر ایران، امکان قطع ارتباط کامل اینترنت و ارتباط کاربران آن با دیتاسنترهای خارج از کشور از سوی ارگان‌های دولتی و امنیتی بدون وارد آوردن ضررهای اقتصادی به شرکت‌ها و سازمان‌های دولتی و شبه‌دولتی ایرانی میسر خواهد شد و دیگر ارگان‌های امنیتی با محدودیت‌هایی در راستای اعمال محدودیت در اینترنت مواجه نخواهند شد. با انتقال کامل سرورهای شبکه داده‌های سرویس‌های داخلی به دیتاسنترهای ابرایران، دیگر هیچ ضرر اقتصادی به ارگان‌های دولتی و شرکت‌های شبه‌خصوصی وارد نخواهد آمد و امکان قطع ارتباط اینترنت ایران با خارج از کشور برای مدت‌‌زمانی نامحدود فراهم خواهد شد.
ابرآروان، فراهم‌کننده امکان رصد و شنود فعالیت کاربران اینترنت ملی برای ارگان‌های اطلاعاتی
بر اساس ماده ۴ قرارداد ابرایران با سازمان فناوری اطلاعات، این شرکت موظف است امکان شنود قانونی (LI) تمامی تجهیزات و سرویس‌ها را در صورت نیاز، و مدیریت قطع یا وصل و یا ایجاد محدودیت و اعمال سیاست‌های کوتاه‌مدت و بلندمدت را برای دستگاه‌های قضایی و سایر مراجع امنیتی و اطلاعاتی فراهم کند. بنابراین، با قطع دسترسی کاربران اینترنت به سرویس‌های پست الکترونیکی خارجی چون یاهو و جی‌میل و اجبار آنها به استفاده از نمونه‌های بومی آنها چون چاپار، به راحتی امکان رصد محتویات پیام‌های الکترونیکی‌شان برای وزارت اطلاعات و سازمان اطلاعات سپاه وجود خواهد داشت.
لازم به یادآوری است در جریان قطع کامل دسترسی کاربران به اینترنت خارج از کشور به دلیل اعتراض‌های ضد حکومتی سال‌های ۱۳۹۶ تا ۱۳۹۹، برخی از سازمان‌ها و شرکت‌های دولتی و شبه‌خصوصی و نیز برخی از خبرگزاری‌های رسمی، فیلترشکن‌های تهیه شده توسط شرکت‌هایی چون ابرآروان را در اختیار کارکنان خود قرار می‌دادند تا بتوانند به اینترنت خارج از کشور دسترسی داشته باشند. بنا به گفته دست‌کم دو نفر از خبرنگاران دولتی که از این فیلترشکن‌ها استفاده کرده‌اند، فعالیتشان در فضای مجازی توسط شرکت فراهم‌کننده پراکسی مورد نظر رصد شده است.
بر اساس مفاد قراردادهای منعقد شده بین شرکت ابرآروان و سازمان فناوری اطلاعات، این شرکت موظف است مراکز داده برای دو منطقه ۱ و ۲ ایجاد کند. مراکز داده منطقه ۱ در تبریز، قم، همدان و شیراز مستقر است، و منطقه ۲ در شیراز، اصفهان، اهواز، کرج و تبریز خواهد بود. بر اساس آنچه رئیس سازمان فناوری اطلاعات ایران در دی‌ماه سال ۱۳۹۹ اعلام کرد، ۲۱۹ سرور، ۲۱۱ پتابایت ظرفیت ذخیره‌سازی و ۱۰۰ رک در این دو منطقه با نام‌های ابر شمالی و جنوبی در جریان پروژه ابرایران توسط شرکت ابرآروان ایجاد خواهد شد. به نظر می‌رسد که برخی از این دیتاسنترها تا امروز عملیاتی شده باشند، زیرا اطلاعات وب‌سایت‌های دولتی چون وب‌سایت رسمی سازمان عقیدتی سیاسی ارتش ایران، وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح و نیز سپاه پاسداران به دیتاسنترها منتقل شده‌اند و دسترسی به آنها از خارج از ایران ممکن نیست.
اخلال در شبکه اینترنت و قطع موقتی آن در روزهای اخیر که در برخی از شهرهای بزرگ چون اصفهان گزارش شده است، می‌تواند نشان‌دهنده آماده‌سازی ارگان‌های دولتی و امنیتی رژیم جمهوری اسلامی ایران در راستای قطع کامل اینترنت و راه‌اندازی شبکه اینترانت یا اینترنت ملی با کمک بستر فراهم شده توسط پروژه ابرایران پس از انتخابات باشد.
یکی از دلایل احتمالی قطع نشدن گسترده شبکه اینترنت در روزهای پیش از انتخابات ریاست جمهوری، تلاش ارگان‌های امنیتی برای جلوگیری از افزایش نارضایتی عمومی و نیز به منظور عدم اخلال در روند تبلیغات برای شرکت در انتخابات در شبکه‌های اجتماعی چون کلاب‌هاوس باشد. قطعی گسترده اینترنت می‌تواند از کاهش بیش از پیش مشارکت طرفداران رژیم جمهوری اسلامی ایران در انتخابات ریاست جمهوری سال ۱۴۰۰ جلوگیری کند. انتظار می‌رود پس از انتخابات، بسیاری از تامین‌کنندگان اینترنت در ایران به دستور ارگان‌های امنیتی و دولتی، دسترسی کاربران را به شبکه جهانی اینترنت قطع کنند.
