بررسی جدید و پیشگامانه داده‌ها حاکی از آن است که یکی از عوامل موثر در تغییرات اساسی تکاملی در دوره‌های پیش از تاریخ، تغییرات چرخه آب‌وهوای گرمسیری بوده است.

در گذشته، بسیاری از محققان عصر یخبندان، قطب شمال را عامل اصلی تکامل انسان می‌دانستند - اما حالا ادعا می‌کنند که تغییرات چرخه‌های آب‌وهوایی در پدیده‌هایی مانند «ال‌ نینیو» و «لا نینیا» واقع در منطقه اطراف خط استوا نیز از عوامل اصلی مؤثر بر تکامل انسان در مدت ۳.۵ میلیون سال گذشته بوده است.

عصر یخبندان و تغییرات چرخه آب‌و‌هوایی گرمسیری هر دو عامل مشترکی غیراقلیمی داشتند: تغییرات چرخه‌ای مدار گردش زمین دور خورشید و چرخش سیاره ما به دور خود در فضا.

دانشمندان برای نشان دادن ارتباط بین تحولات اصلی در تکامل انسان و تغییرات اقلیمی گرمسیری، به روش نوینی به تجزیه و تحلیل داده‌های اقلیمی حاصل از رسوبات دریاچه و مغزه‌هایی از بستر دریا در آفریقا و دریاها و اقیانوس‌های اطراف آن پرداخته‌اند.

تاکنون دانشمندانی از آلمان، بریتانیا، هلند، ایالات متحده و اتیوپی داده‌های به دست آمده از رسوبات دریاچه‌های کنیا، مالاوی، اتیوپی و غنا و رسوبات بستر دریا در نزدیکی سواحل تانزانیا، نامیبیا، کنگو، موریتانی، لیبی و مصر را بررسی کرده‌اند.

گروهی از محققان به سرپرستی دکتر استفانی کبوت‌بار دیرینه‌اقلیم‌شناس دانشگاه پوتسدام این مغزه‌های رسوب را تجزیه و تحلیل کرده‌اند و بدین ترتیب محققان توانسته‌اند وجود رابطه‌ای بین تکامل انسان و تغییرات اقلیم گرمسیری در ۶۰۰ هزار سال اخیر ثابت کنند.

حالا محققان قصد دارند با جمع‌آوری مغزه‌های رسوب بیشتر، گستره تاریخی بانک اطلاعاتی خود را از اقلیم آفریقا ۳ میلیون سال دیگر به عقب ببرند.

دانسته‌های محققان از تغییرات گردش زمین به دور خود و در مدارهای دیگر در آن دوره تاریخی به آنان کمک می‌کند بتوانند از هم‌اکنون حدس بزنند این مغزه‌های رسوبی حاوی چه اطلاعاتی خواهد بود.

این مقاله امروز در نشریه علمی آمریکایی پی‌‌ان‌ای‌اس منتشر شده است و نشان می‌دهد میان تغییر اساسی اقلیم گرمسیری و پیدایش گونه‌ اجدادی ما (انسان خردمند باستانی) در ۳۰۰ هزار سال پیش رابطه‌ای وجود دارد.

اما به احتمال زیاد حدود ۲ میلیون و ۴۰۰ هزار سال پیش، ۲ میلیون سال پیش و ۸۰۰ هزار سال پیش تغییرات اساسی دیگری نیز در آب‌و‌هوای گرمسیری آفریقا رخ داده است که هر یک با تحولات اساسی در روند تکامل انسان همبستگی دارد.

محققان معتقدند هر یک از تحولات اساسی در آب‌وهوای گرمسیری منجر به تغییر ناگهانی شرایطی شده است که باعث شده سکونت در قسمت‌هایی از آفریقا کمابیش آسان‌تر شود.

این پژوهش که هنوز به پایان نرسیده نشان می‌دهد در بعضی دوره‌ها غرب آفریقا دارای اقلیمی بسیار خشک و شرق آن مرطوب و سرسبز بوده است اما این وضعیت در دوره‌های دیگر دقیقا برعکس شده است.

احتمالا این تغییر ناگهانی شرایط در مقیاس وسیع در طول ۳.۵ میلیون سال دست‌کم هشت بار اتفاق افتاده است و باعث شده انسان‌های اولیه بارها مجبور به مهاجرت و هماهنگ کردن سریع خود با شرایط جدید شده باشند.

حالا محققان می‌گویند احتمالا همین اجبار ناشی از تغییرات اقلیمی به سازگار شدن با شرایط بوده است که منجر به پدید آمدن موج بزرگ‌تر مهاجرت، افزایش گردش ژن‌ها، سازگاری سریع‌تر با محیط و افزایش سرعت تکامل و در نهایت پیدایش گونه جدید انسان شده است.

نخستین انسا‌هایی که ابزارهای سنگی متکامل ساختند (انسان ماهر) در ۲ میلیون و ۴۰۰ هزار سال پیش، انسان راست‌قامت (دست‌کم ۸۰ درصد باهوش‌تر از اسلافش) در ۲ میلیون سال پیش، انسان هایدلبرگی در ۸۰۰ هزار سال پیش و گونه‌ای که مستقیا جد ما است یعنی انسان خردمند باستانی در ۳۰۰ هزار سال پیش از جمله گونه‌های اصلی انسان اولیه بوده‌اند که امکان دارد تنها عامل یا عامل اصلی پیدایش آن‌ها تغییرات آب‌وهوای گرمسیری بوده است.

محققان اقلیم‌شناس معتقدند تغییر اساسی در آب‌وهوای گرمسیری هر بار نه از آفریقا یا اطرافش بلکه در بزرگ‌ترین اقیانوس سیاره‌مان اقیانوس آرام آغاز شده است. تغییرات گردش زمین در مدارش به دور خورشید و به دور خودش منجر به تغییراتی در میزان گرمایی شده که از خورشید به اقیانوس آرام می‌رسیده است و این به نوبه خود منجر به تغییرات دوره‌ای در فشار جو روی اقیانوس می‌شود.

این تغییرات جوی سپس به سطح اقیانوس هند، آفریقا و در نهایت اقیانوس اطلس می‌رسد و بدین ترتیب موجب تغییرات بزرگی در آب‌وهوای گرمسیری قاره آفریقا می‌شود.

دکتر کبوت‌بار گفت: «چارچوب اقلیمی کاملا جدیدی ارائه داده‌ایم که در بررسی رابطه میان اقلیم گرمسیری و داده‌های باستان‌شناسی و سنگواره‌های انسانی در بازه‌های زمانی بزرگ مفید است.»

وی گفت: «داده‌های حاصله تا این‌جای کار نشان می‌دهد نیاز به درک بهتر تغییرات اقلیم گرمسیری داریم تا بتوانیم روند تکامل انسان را بهتر بفهمیم.»

استاد مارک مازلین از یونیورسیتی کالج لندن یکی دیگر از نویسندگان اصلی مقاله امروز نشریه پی‌ان‌اس‌ای و از محققان ارشد در زمینه رابطه اقلیم و تکامل انسان است. وی گفت این تحقیق هنوز ادامه دارد و نتایج آن می‌تواند تحولی اساسی در دیدگاه جهانیان نسبت به سازوکارهای تکامل انسان پدید آورد.

استاد مازلین نویسنده «گهواره بشریت»‌، کتاب مهمی که به تازگی در زمینه تکامل انسان در آفریقا منتشر شده است، گفت: «اگر می‌خواهیم از علل اصلی تحولات مهم در روند تکامل انسان آگاه شویم، درک رابطه میان تغییرات ناگهانی اقلیم در آفریقا و محیط زیست این قاره بسیار مهم است.»