باستانشناسان در جهت حل یکی از بزرگترین رازهای تکامل بشر، گامی بسیار مهم برداشته‌اند. 

بیش از ۲۰ سال پیش، یک دانشمند بریتانیایی گفت که احتمالا تغییر عمده در آناتومی بشر در حدود ۱.۸ میلیون سال پیش، با کشف آتش و پختن غذا و قابل‌هضم‌تر کردن آن مرتبط بوده است.

مانعی که بر سر راه اثبات این نظریه وجود داشت این بود که برای اثبات این نظریه که انسان‌های اولیه حتی تا ۲۵۰ هزار سال پیش، نحوه استفاده از آتش از جمله پخت غذا با آن را   می‌دانستند، هیچ مدرک علمی در دست نبود اما اکنون باستانشناسان اسرائیلی و کانادایی در پژوهش‌هایی جدید ثابت کرده‌اند که انسان‌های اولیه، دست‌کم ۹۰۰ هزار سال پیش، طرز استفاده از آتش را می‌دانستند. 

این کشفیات چشمگیر در مورد استفاده بشر از آتش، در یک غار ماقبل تاریخ در آفریقای جنوبی به دست آمده و با عقب راندن تاریخ آن، راه را برای تحقیقات بیشتر در مورد دو محل قدیمی‌تر استفاده از آتش در آفریقا، باز می‌کند. دانشمندان حدس می‌زنند که احتمالا این دو محل، که هر دو با قدمت ۱.۵ و ۱.۶ میلیون سال، در کنیا قرار دارند، با فرضیه‌های پیشین که آنجا را محل برخورد صاعقه تصور می‌کردند، در تضادند و آن‌ها در واقع مکان‌های آتش برپا کردن انسان‌های اولیه بوده است.

تعیین قدمت ۹۰۰ هزار ساله غاری در صحرای «کالاهاری» توسط دانشمندان اسرائیلی و کانادایی، ممکن است درک بسیاری از کارشناسان درباره استفاده بشر اولیه از آتش و درنتیجه نقش آن در رژیم غذایی و تطور او را به کلی دگرگون کند.   

پرفسور ریچارد رَنگَم، استاد دانشگاه هاروارد و یکی از کارشناسان برجسته تکامل بشر، می‌گوید که پژوهش‌های جدید در تعیین قدمت غارهای آفریقای جنوبی، «بی نهایت مهم» است.

او می‌گوید: «عقب کشیده شدن تاریخ استفاده بشر از آتش، احتمالا ارزیابی مجدد اردوگاه‌های برپایی آتش انسان‌های اولیه در آفریقا را به دنبال خواهد داشت. کشف آفریقای جنوبی، گامی بزرگ در جهت تثبیت این نظریه است که استفاده انسان از آتش برای پخت غذا و دفاع از خود، از جنبه‌های بسیار مهم تکامل بشر است. به اعتقاد من، انسان اولیه استفاده از آتش را نخست حدود ۱.۸ میلیون سال پیش فرا گرفت و توانایی او برای پخت غذا، به تغییرات عمده اما غیرقابل توضیح آناتومی جهازهاضمه، فرم دندان‌ها، شکل صورت و افزایش اندازه مغز، در حول‌وحوش همان دوره انجامید.»

هرچند تاکنون تنها جای یک آتش  قطعی در غار آفریقای جنوبی کشف شده، اما نشانه‌هایی وجود دارد که نشان می‌دهد ممکن است ده‌ها نوع از آن، در سراسر غار پراکنده باشد. احتمالا قدمت برخی از آن‌ها حتی از کشفیات کنونی هم  بیشتر است و تاریخ آغاز تکامل سریع بشر را به ۱.۸ میلیون سال پیش عقب خواهد کشید.

پرفسور مایکل چازان، استاد دانشگاه تورنتو، می گوید: «برای کاوش و تعیین قدمت یافته‌ها (در غار) برنامه‌ریزی شده اما این پژوهش از نظر علمی بسیار پیچیده است و سال‌ها به طول خواهد انجامید.»

انسان‌هایی که ۹۰۰ هزار سال پیش از غار استفاده کرده بودند، می‌دانستند چگونه از آتش استفاده کنند اما احتمالا نمی‌دانستند چگونه آن را روشن کنند اما در صحرای سفلای آفریقای آن عصر (و در دیگر نواحی جهان)، آتش‌سوزی طبیعی به دلیل زدن صاعقه، مثل امروزه واقعه‌ای تکراری بوده است. 

آتش‌سوزی ملایم علفزارها در نتیجه اصابت صاعقه می‌تواند روزها ادامه یابد و دود آن از کیلومترها آن‌طرف‌تر دیده شود. در مواقع خاصی از سال (برای مثال فصول خشک) و در برخی نقاط ، آتشسوزی متناوب ناشی از صاعقه در علفزارها، بسیار معمول است؛ بنابراین، دسترسی انسان‌های اولیه به آتش، پس از درک فواید آن از جمله پخت، حفاظت در مقابل دشمن و حیوانات، گرما، روشنایی و اجتماع، نسبتا آسان بوده است.

پرفسور رنگهام، نویسنده کتاب مرجع «آتش فریبنده» در این زمینه معتقد است که استفاده‌های اقتصادی و اجتماعی ازآتش، سیر تکامل بشر را در ۱.۸ میلیون سال پیش تسریع کرد. این سرعت گرفتن در روند دگرگونی بشر بود که به ظهور انسان‌های اولیه موسوم به «هوموایرِکتوس» منتهی شد که رده‌های انسان‌هایی از جمله «هومو ساپینز»(انسان خردمند) از آن منتج شدند. در واقع، آن رده از انسان‌های اولیه  که در غار از آتش استفاده می کردند، از نوع «هوموایرکتوس» بودند. 

کشف نشانه‌های استفاده انسان‌های اولیه در مراحل نخست تطور در یک غار، بسیار مهم است.

بی تردید شواهد به دست آمده از غار «واندِر وِرک» (معجزه) واقع در نزدیکی شهر کورومَن در آفریقای جنوبی، حاکی از آن است که انسان‌های اولیه ۹۰۰ هزار سال پیش  لزوما از این محل به عنوان محل اسکان دائمی استفاده نمی کرده‌اند؛ بنابراین ممکن است این غار یک بخش یا کلا یک آتشکده بوده باشد.

دستیابی به آتش از آتش‌سوزی‌های طبیعی آسان بوده اما حفظ آن مشکل بوده است. به همین دلیل غارها احتمالا محل مناسبی برای حفظ آتش از گزند آب‌وهوا بوده باشند.

یکی از بهترین روش‌های انتقال و حفظ آتش، جمع آوری مدفوع در حال سوختن حیوانات در علفزارها بوده است. به احتمال قوی، انسان‌های اولیه مدفوع حیوانات یا ذغال چوب را که آهسته می‌سوخته به این غارها منتقل و آتش خود رابرای ساعتها حفظ می‌کرده‌اند.

اکتشافات غار «واندر ورک» ( با مدیریت مشترک دکتر لیورا کولسکا هوروویتز از دانشگاه هبروی بیت المقدس و پروفسور چازان از تورنتو)، نمایانگر اسرار گمشده آفریقای باستان است اما آفریقایی‌های امروز را هم به میراث فوق‌العاده باستانی آنان پیوند می‌زند.

این غار که ۹۰۰ هزار سال پیش با آتش‌های باستانی روشن می‌شده، اکنون نه تنها محل اکتشافات باستانشناسان که مرکز فعالیت‌های اجتماعی در این منطقه و نیز نمایش گروه تئاتر آفریقای جنوبی است. پژوهش‌های باستانشناسی در این محل جنبه‌هایی از تکامل بشر را روشن کرده و گروه نمایش (واکینک تال مستقر در دانشگاه «ویت واتر سَند» ) از آن به عنوان صحنه برای نمایش‌های آموزشی و ارائه نقش چشمگیر آفریقا به عنوان زادگاه بشریت استفاده می‌کند. 

این غار، قدیمی‌ترین نمونه شناخته شده مورداستفاده انسان‌های اولیه است. افزون بر این، این قدیمی‌ترین محل فعالیت انسان است. بشر، از انسان‌های ماقبل تاریخ منقرض شده تا انسان مدرن،به مدت دو میلیون سال  (تا دهه ۱۹۲۰)  متناوبا  از این غار استفاده کرده است.

به گفته دکتر هوروویتز، شواهد به دست آمده از اکتشافات باستانشناسی در این محل، «گامی مهم در جهت درک روند تکامل بشر در قاره آفریقا است.» 

مساحت غار «واندرورک» حدود ۱۴۰ متر در یک سوی یک تپه است که از سال‌های ۱۹۴۰ به تناوب مورد پژوهش‌های باستانشناسان بوده است. حدود ۱۰ سال پیش، تحقیقات آن‌ها  از وجود شواهد برپایی آتش در این غار خبر داد، اما منتقدان نسبت به تاریخ آن ابراز تردید کردند و گفتند احتمالا تاریخ استفاده از آتش در این غار، تنها ۵۰۰ هزار سال به عقب برمی‌گردد. دانشمندانی که روی پروژه این غار کار می کردند، بعدها شواهد بیشتر و متقاعدکننده‌تری در مورد تاریخ وجود آتش در غار کشف کردند که نتیجه آن در هفته جاری منتشر شد و سرانجام ثابت کرد که آتش حقیقتا ۹۰۰ هزار سال پیش در این محل روشن بوده است. از آن گذشته، احتمالا پژوهش‌های آتی محل‌هایی مشابه با قدمت بیشتری را کشف خواهد کرد.

تاریخ آتش افروزی و سایر جزئیات مربوط به آن در شماره این هفته نشریه «کوارتِرنِری سایِنس ریویوز» با حمایت مالی شورای پژوهش‌های انسانی و اجتماعی کانادا و بنیاد علمی و دیرینه شناسی ژوهانسبورگ، منتشر شده است.