شوخ‌طبعی و طنزپردازی در همه نقاط جهان وجود دارد. این دو ویژگی پدیده‌ای زیست‌شناختی است که می‌تواند نشانه هوش هیجانی باشد که حاصل یادگیری‌های محیط و تجربیات ویژه فرد است. در فرهنگ ایرانی طنزپردازی قدمتی دیرینه دارد و در آثار ادبی ما طنزپردازان بزرگی چون عبید زاکانی ظهور پیدا کردند. شخصیت‌های طنازی چون جوحی،بهلول و ملانصرالدین و یا در آثار روحوضی نمایشی، شخصیت مبارک(سیاه‌بازی) که مفاهیم سیاسی، اجتماعی تلخی را در قالب هنری و به شکلی خنده‌دار تعریف می‌کنند و یا در فضای مطبوعات معاصر که نشریات پرطرفدار طنزی چون توفیق و گل‌آقا را شاهد بودیم. این پیشینه ادبی،هنریومطبوعاتی سبب شده است گرایش به طنز و شوخ‌طبعی در قاطبه ایرانیان بروز و ظهور داشته باشد. گرایشی که سبب می‌شود تا در جمع‌های خانوادگی و دوستانه برای یکدیگر داستان‌ها و جوک‌های خنده‌دار تعریف کنند و یا روزی نیست که سخن و کلام یک شخصیت سیاسی داخلی یا خارجی دست‌مایه طنز و مضحکه نشود و فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی را پر نکند.
تحقیقات انجام شده چه می‌گویند؟
تحقیقات بسیاری در زمینه تاثیر شوخی و طنز بر احساسات،عواطف و هیجانات افراد انجام شده است. از جمله می‌توان به مطالعات مغز و اعصاب دانشگاه لندن در سال ۲۰۱۱ اشاره کرد.این تحقیق نشان داده است که شوخ‌طبعی و خندیدن برای مغز مفید است و می‌تواند بخشی از مغز را فعال کند که برای یادگیری و درک مهم است.
نتایج تحقیقات کن و همکارانش (۲۰۱۰) نیز نشان داده است که شوخی و طنز از نوع نرمال و طبیعی آن، تاثیر بسزایی در پایداری سبک شخصیت فرد دارد و بر سلامت جسمی، روح و روان فرد تاثیرات مثبتی دارد.
نتایج تحقیقات انجام شده پروست (۱۹۸۶) درباره شوخ‌طبعی نشان داد که شوخ‌طبعی رفتار قابل قبول اجتماعی است که به کاهش خشم و استرس فرد می‌انجامد.
همچنانکه مطالعات انجام شده برکویز (۱۹۷۰) درباره شوخی‌های تهاجمی و طبیعی نشان داده است که شوخی با محتوای تهاجمی، واکنش‌های تهاجمی را در فرد مقابل (شنونده) ایجاد و شوخی طبیعی در فرد حس مثبت و آرامش ایجاد می‌کند.
سبک‌های شوخی در روانشناسی
آنگونه که مارتین و همکارانش بررسی کردند، شوخی طبقه‌بندی‌های مختلفی دارد. بر اساس پرسش‌نامه‌ای که آنها در سال ۲۰۰۳ توزیع کردند، سبک‌های شوخی (HSQ)به شرح زیر است:
شوخ طبعی پیوندجو: این نوع شوخی، خاص افرادی است که معمولا طنزهای خنده‌دار را برای اطرافیان‌شان تعریف می‌کنند که تحقیرآمیز و توهین‌کننده نیستند. فرد از این نوع طنز برای بهبود روابطش با دیگران استفاده می‌کند. معمولا این نوع افراد بسیار اجتماعی هستند و از روابط با دیگران لذت می‌برند.
شوخ طبعی خودتحقیرگرا:معمولا فرد طنزهای خنده دار را تعریف می‌کد تا فقط دیگران را بخنداند و اعتماد آنها را جلب کند. در این گونه شوخی که بیشتر به لودگی شبیه است، فرد در جلب اعتماد دیگران موفق است و دیگران براحتی به او اعتماد می‌کنند و از طنزهای او شاد می‌شوند. به لحاظ شخصیتی این دسته از افراد اعتماد به نفس و عزت نفس پایینی دارند، رفتارهای عصبی دارند و افرادی افسرده و مضطرب هستند. اما با وجود افسردگی درونی به دنبال کسب تایید از دیگرانند چون خود را باور ندارند.
شوخ طبعی بهبودگرا:در این نوع از شوخ طبعی فرد با طنزهایش افراد را به خوش‌بینی و شادی ترغیب می‌کند. از نظر شخصیتی این افراد شاد و خوش‌اخلاق هستند و اعتماد به نفس و عزت نفس بالایی دارند و در شرایط تنش‌زا از شوخی برای مقابله با استرس و کاهش تنش استفاده می‌کنند.
شوخ طبعی متناقض و پرخاشگرا:این نوع از شوخی‌ها توام با طعنه است که برای فرد مقابل آزاردهنده است. فرد معمولا به طور آگاهانه از این نوع شوخی‌های آزاردهنده و طعنه‌آمیز استفاده می‌کند تا افراد دیگر را عصبانی و ناراحت کند. این نوع شوخی در مردان شایع‌تر از زنان است و معمولا طعنه‌های نژادی و جنسیتی را مورد استفاده قرار می‌دهد.
فرد بعد از مشاهده ناراحتی فرد مقابل، سعی می‌کند کار خود را توجیه کند با جملاتی چون: «یک چیزی گفتم تا بخنیدیم و شاد باشیم. فقط یک شوخی بود.» این نوع از افراد معمولا تمایلی به ارتباط برقرار کردن با دیگران ندارند و دوست دارند که با حرف ها و شوخی‌هایشان دیگران را آزار دهند. در نتیجه دوستان بسیار کمی هم دارند.
دسته‌بندی این شوخی‌ها به خصوص به مخاطبان، کمک می‌کند تا با توجه به جنس شوخی با فرد تولید‌کننده شوخی و طنز برخوردی کنند که آزار و اذیت را به دنبال نداشته باشد، مرزهای شخصیتی رعایت شود و در نهایت کار به قول معروف به کتک کاری نینجامد!
جنس شوخی ها تغییر کرده است؟
شرایط فرهنگی، اجتماعی و سیاسی تاثیر زیادی در نوع و گرایش طنز و شوخ‌طبعی افراد دارد. افراد با گرایش طنز و شوخ‌طبعی سعی می‌کنند، دغدغه‌های فرهنگی، اجتماعی و مسایل روز استرس‌زا را با زبان و لحن طنز و شوخی بیان کنند. در شرایط تنش‌زایی که جامعه (بخصوص جامعه ایران) با آن روبروست، شوخی‌هایی با طعنه و به اصطلاح «بو‌دار» به کار برده می‌شوند که با وجود محتوای طنز، باورپذیری بالایی دارند، به نحوی که افراد بعد از شنیدن و یا خواندن آن، نه تنها خنده‌ای از ته دل سر می‌دهند، بلکه به تجزیه و تحلیل محتوای آن می‌پردازند و درباره‌اش اندیشه و حتی صحبت می‌کنند. به عنوان مثال: اخیرا استندآپ کمدی در ایران رایج شده و افراد در تلویزیون و یا فضای مجازی و حتی تالارهای بزرگ نمایشی و در قالب کنسرت‌های خنده به راحتی موضوعات و مشکلات اقتصادی و اجتماعی را در فضایی طنزگونه که گاه به لودگی هم می‌کشد، صحبت و به نوعی اعتراض خودشان را مطرح می‌کنند. شنونده‌ها هم هنرمند طناز را تحسین می‌کنند و با او می‌خندند. برخی از این هنرمندان به قدری پرطرفدار شده‌اند که صفحات مجازی آنها نزدیک به ۱۰ میلیون دنبال‌کننده دارد.
با توجه به شرایط کنونی، سانسور و فضای امنیتی روانی که در ایران ایجاد شده است و اعتراضات و انتقادات مجاری طبیعی برای بیان پیدا نمی‌کنند، فضاهای مجازی، شوخی و طنزپردازی تنها کانال ارتباطی است که افراد از طریق آن می‌توانند بدون سانسور حرف بزنند و هیجانات‌شان را بروز و در لابلای آن سیاست‌های حاکمان را مورد طعن و لعن قرار دهند.
نگرش‌های روانشناسان درباره شوخی
فروید (روانکاو) به نحوی تفصیلی در نظریه‌اش درباره شوخی بحث کرده است. او معتقد است که شوخی و طنز نوعی مکانیسم دفاعی است که با ناخودآگاه ذهن در ارتباط است. فرد از شوخی و طنز برای پنهان کردن احساسات و هیجانات خود استفاده می‌کند. فروید بر این باور است که برخی از افراد از شوخی برای تحقیرکردن و ناسزاگویی دیگران و بی‌ارزش و بی‌اعتبار کردن دیگران استفاده می‌کنند. فروید از این نوع شوخی به عنوان رفتار نامطلوب یاد کرده است که باید از آن جلوگیری شود.
گاهی نیز لغزش‌های کلامی و سخن گفتن بی‌پرده و صریح، با شوخی اشتباه گرفته می‌شود. به عنوان مثال گاهی افراد بین صحبت‌ها با طرف مقابل کلماتی نابجا بکار می‌برند که فرد مقابل را متعجب و حتی ناراحت می‌کند. در بسیاری از موارد گفته می‌شود «شوخی بسیار نابجایی بود». در حالی که این شوخی نوعی لغزش کلامی‌است. فروید لغزش‌های کلامی و بدون سانسورو بی‌پرده حرف زدن را اتفاقی نمی‌داند، بلکه معتقد است لغزش‌های کلامی چه آگاهانه و چه ناآگاهانه، نشان دهنده احساسات و تمایلات واقعی فرد است که به شکلی خودخواسته و آگاهانه در ذهن فرد سرکوب شده است. فرد به طور آگاهانه سعی می‌کند افکار و خواسته‌هایش را پنهان نگاه دارد، اما برای لحظاتی قادر به پنهان کردن آن نیست و به قول معروف دستش رو می‌شود و خود درونش را لو می‌دهد.فرق شوخی با لغزش کلامی این است که فرد در لغزش کلامی دستش جلوی فرد مقابل رو می‌شود و احساس شرمندگی می‌کند و توجیه آن کار آسانی نیست. اما در شوخی فرد از شوخی به عنوان ابزاری برای تخلیه هیجانات سرکوب‌شده در ناخوداگاهش استفاده می‌کند.
شوخ طبعی به فرد کمک می‌کند تا با تعارضات درونی و اضطراب خود کنار بیاید. شوخی فرصتی به فرد می‌دهد تا به طور ناآگاهانه، امیال و آرزوهای سرکوب‌شده و یا وا پس‌زده‌اش را ارضاء کند. در واقع طنز و شوخی نوعی تخلیه انرژی روانی است که منجر می‌شود فرد تنش‌های درونی را برون ریزد.
