کشورهای آسیای مرکزی که در همسایگی افغانستان واقع اند، طی چند روز گذشته سرگرم فعالیت‌های اجلاس سازمان پیمان امنیت جمعی و سازمان همکاری شانگهای در دوشنبه، پایتخت تاجیکستان بودند. هدف از دو نشست یادشده تلاش برای غلبه بر ناامنی و نگرانی‌های اخیر توصیف شده است.

در همین حال، اجلاس سران سازمان پیمان امنیت جمعی، برنامه‌ای ویژه‌ای برای اقدام فوری، در صورت وخامت اوضاع در مرزهای تاجیکستان با افغانستان تصویب کرد و از برگزاری رزمایش‌های نظامی گسترده نیروهای کشورهای عضو این سازمان در ماه آینده در نزدیکی مرزهای افغانستان خبر داد. از سوی دیگر، اجلاس سران سازمان پیمان امنیت جمعی به رهبری روسیه، حمایت خود را از اتخاذ ابزارهای سیاسی برای حل و فصل اوضاع در افغانستان و غلبه بر همه نگرانی‌های امنیتی همسایگان ابراز داشت و در عین حال، مخالفت خود را با حضور مهاجران افغان یا ایجاد پایگاه‌های خارجی در قلمرو کشورهای سازمان پیمان امنیت جمعی اعلام کرد.

البته سازمان پیمان امنیت جمعی که در سال ۱۹۹۲ تاسیس شد، شامل کشورهای عضو اتحاد جماهیر شوروی سابق مانند روسیه، بلاروس، قزاقستان، ارمنستان، قرقیزستان، ترکمنستان، ازبکستان و تاجیکستان است و سه کشور اخیر با افغانستان مرز مشترک دارند. مسکو از زمان تاسیس این سازمان تا کنون به دنبال تقویت و یکپارچگی بخش‌های نظامی کشورهای عضو است.

این در حالی است که خروج نیروهای خارجی از افغانستان، فرصت‌های بسیاری را برای گسترش نفوذ چین در افغانستان فراهم کرد، اما نگرانی پکن از کشانده شدن به خلاء امنیتی در افغانستان باعث می‌شود که این کشور به دنبال راه حل مشترکی در آسیای مرکزی و جنوبی باشد و امیدوار است که سازمان همکاری شانگهای به عنوان مجمعی که در آن می‌توان قدرت دپیلماسی را به نمایش گذاشت، در این زمینه نقش اساسی را ایفا کند. هرچند پکن از رویکرد چند جانبه در قبال مشکلات بزرگ استقبال می‌کند، اما تمایلی به نقش ایالات متحده که در گذشته نقش اصلی را در افغانستان ایفا می‌کرد، ندارد با این حال، چین در تلاش است تا به چالش‌ها و نگرانی‌های ناشی از تحولات اخیر افغانستان پاسخ جمعی داده شود.

این در حالی است که پکن با ارائه کمک به افغانستان و اهدای واکسن کرونا، با طالبان روابط کاری برقرار کرده است. در مقابل، طالبان نیز موضع چین را مورد ستایش قرار داده و حمایت خود را از طرح «کمربند و جاده» اعلام کرد. طالبان همچنان متعهد شده است که به گروه‌های اویغوری که پکن آن‌ها را تهدید داخلی می‌داند، اجازه نمی‌دهد از قلمرو افغانستان استفاده کنند.

با این حال، به نظر نمی‌رسد که این روند به آسانی بتواند ادامه پیدا کند، زیرا روسیه نیز تمایل به همکاری با طالبان دارد، در حالی‌که اختلافات عمده‌ای دیگری بین اعضای سازمان همکاری شانگهای در منطقه مرزی با افغانستان وجود دارد که باید قبل از هر اقدامی دیگری به آن‌ها رسیدگی شود.

از سوی دیگر، روسیه به صراحت اعلام کرده است که از حضور دو باره نظامی ایالات متحده در آسیای میانه استقبال نمی‌کند و افزوده است که چنین اقدامی می‌تواند با توجه به پیروزی طالبان در افغانستان، گروه‌های شبه نظامی اسلام‌گرا را به منطقه جلب کند. همچنان، مسکو تمایلی به تامین امنیت مناطق مجاور با مرزهای شمالی افغانستان که به عنوان «حیاط خلوت» مسکو در آسیای میانه به شمار می‌رود را به تنهایی ندارد و تاکید دارد که باید این اقدام از طریق سازمان پیمان امنیت جمعی صورت گیرد.

از زمان سقوط کابل تا کنون، تاجیکستان همچنان با طالبان سر ستیز و دشمنی دارد و حضور طالبان در قدرت را برای امنیت داخلی خود نگران کننده می‌داند، اما ازبکستان تا به حال موضع روشنی در برابر طالبان اتخاذ نکرده است و هدف از تماس‌هایی که با طالبان می‌گیرد، جلوگیری از وقوع هرج و مرج در مناطق مرزی با افغانستان است.

در حالی‌که پاکستان راوبط پیچیده و دشواری با طالبان دارد، اما اسلام آباد هنوز هم به عنوان نزدیک‌ترین طرف با طالبان شناخته می‌شود. در این میان، هند جنبش طالبان را پیروان پاکستان می‌داند، به ویژه این‌که دهلی دغدغه‌های استراتژیک دیرینه‌ای در مورد خطرات ناشی از حکومت طالبان دارد. از سوی دیگر دهلی این امر را به خوبی می‌داند که تلاش برای یافتن زمینه‌های مشترک بین مواضع متضاد یادشده در نشست سازمان همکاری شانگهای، کار آسانی نیست.

قابل ذکر است که پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و استقلال جمهوری‌های آسیای میانه (قزاقستان، ازبکستان، قرقیزستان، ترکمنستان و تاجیکستان)، چین با مشکل جنبش ترکستان شرقی و خطر شدید ناشی از اویغورها در جمهوری‌های ترک‌زبان آسیای میانه مواجه شد، سپس دولت‌های آسیایه میانه به دلیل فشار چین، در صدد متوقف کردن فعالیت اویغورها در کشورهای خود شدند.

در سال ۱۹۹۶ و به منظور مبارزه با جنبش‌های تجزیه طلب و افراط‌گرا، سازمان «پنج شانگهای» که شامل چین، روسیه، تاجیکستان، قرقیزستان و قزافستان بود، به ابتکار پکن تاسیس شد و هدف از این سازمان، تامین امنیت در مرزهای کشورهای عضو بود. سپس با پیوستن ازبکستان به این سازمان در سال ۲۰۰۱، وضعیت و نام سازمان تغییر کرد و رهبران شش کشور، تشکیل «سازمان همکاری شانگهای» را اعلام کردند.

مسلم است که چین قصد دارد از سازمان همکاری شانگهای برای تقویت و گسترش کنترل اقتصادی خود بر منطقه آسیای مرکزی بهره‌جویی کند، همچنان شکی نیست که کشورهای آسیای مرکزی نیز با هدف این‌که نقش رو به گسترش چین منجر به ایجاد توازن بین نقش دو بازیگر قدرت‌مند دیگر منطقه یعنی روسیه و آمریکا شود، به افزایش نقش چین در آسیای مرکزی علاقه‌مندی نشان می‌دهند.

عمده‌ترین انگیزه تاسیس سازمان همکاری شانگهای که کشورهای عضو آن نیمی از جمعیت جهان را تشکیل می‌دهند، نزدیکی میان چین و روسیه است و این امر در چارچوب تلاش‌های پکن و مسکو برای حمایت از منافع آن‌ها در آسیای مرکزی متبلور می‌شود. مبارزه با «افراط‌گرایی اسلامی» و «جنبش‌های تجزیه طلب» نیز عامل دیگری برای تاسیس این سازمان به شمار می‌رود.. اما آن‌چه ناظران بر آن توافق دارند این است که امنیت و ثبات منطقه آسیای مرکزی با میزان سازگاری دو قطب منطقه، مسکو با وزن سیاسی و پیشینه تاریخی آن و پکن به عنوان غول اقتصادی منطقه بستگی دارد.

البته توجه بین‌المللی به اجلاس تاجیکستان از آن‌جا افزایش یافت که این اجلاس به دنبال تحولات بزرگ ماه اوت گذشته افغانستان و بازگشت طالبان به قدرت برگزار شد، از این‌رو، مسئله رسیدگی به امنیت منطقه در راس دستور کار رهبران سازمان همکاری شانگهای قرار گرفت. با توجه به این‌که وضعیت کنونی افغانستان کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای را بیشتر از پیش در معرض چالش قرار داده است، واکنش این سازمان به وقایع افغانستان را می‌توان به عنوان آزمایش اساسی برای تعیین اهمیت آینده بلوک اوراسیا به رهبری روسیه و چین در نظر گرفت، به ویژه این‌که اعضای این سازمان دیدگاه‌های متفاوتی نسبت به «طالبان» دارند.

مهم‌ترین موضوعی که توسط گروه امنیتی شانگهای که شامل چین، هند، قزاقستان، قرقیزستان، پاکستان، روسیه، تاجیکستان و ازبکستان می‌شود، در اجلاس تاجیکستان مورد بحث و بررسی قرار گرفت بر پیامدهای خروج نیروهای ائتلاف تحت رهبری آمریکا از افغانستان و بازگشت طالبان متمرکز بود. این اجلاس همچنین شاهد الحاق عربستان سعودی، مصر و قطر به عنوان شرکای گفت‌وگو در سازمان همکاری شانگهای بود. علاوه براین‌که ایران در این اجلاس عضویت کامل سازمان همکاری شانگهای را به دست آورد.

رهبران روسیه، چین، پاکستان، هند، ایران، مغولستان و جمهوری‌های آسیای مرکزی که در اجلاس تاجیکستان شرکت کرده بودند خواستار تشکیل یک دولت فراگیر در افغانستان شدند. همچنان بحث کمک به افغانستان و مقابله با تهدیدهای تروریستی و مداخلات خارجی در منطقه نیز در این اجلاس مطرح شد.

در بیانیه پایانی بیستمین اجلاس سران سازمان شانگهای، بر ضرورت ایجاد یک دولت فراگیر در افغانستان با مشارکت همه گروه‌های قومی، مذهبی و سیاسی در جامعه و لزوم حل و فصل سریع اوضاع در افغانستان تاکید شده است.