روز یکشنبه، چهاردهم آذر ۱۴۰۰، برابر با پنجم دسامبر ۲۰۲۱، انتشار فیلمی از جابه‌جایی یک پهپاد با یک فروند هلیکوپتر میل۱۷۱ نیروی هوافضای سپاه پاسداران در روستای میهه شهرستان کوهرنگ استان چهارمحال بختیاری توجه بسیاری از رسانه‌های داخلی و خارجی را به خود جلب کرد. رسانه‌های فارسی‌زبان داخل ایران به علت ناآشنایی با تجهیزات نظامی آن را ناشناس و احتمالا خارجی معرفی کردند و رسانه‌های فارسی‌زبان خارج از ایران نیز فرضیه احتمال ارتباط آن با شلیک موشک زمین به هوا در شب شنبه، سیزدهم آذر ۱۴۰۰ در نزدیکی تاسیسات اتمی نطنز را مطرح کردند.
از تصاویر و فیلم‌های موجود به‌راحتی آشکار می‌شود که پهپاد از نوع شاهد۱۹۱ است و با استفاده از چتر فرود اضطراری تعبیه شده بر ریشه بال چپ آن روی زمین فرود آمده است. جعفر مردانی، معاون سیاسی امنیتی استاندار چهارمحال و بختیاری، درباره جزئیات فرود اضطراری این پهپاد در منطقه میهه شهرستان کوهرنگ، به رسانه‌ها گفت: «این پرنده ساعت ۱۹ روز پنجشنبه، ۱۱ آذرماه، به‌منظور بارور کردن ابرها از فرودگاه شهرکرد به سمت غرب استان به حرکت در آمد اما به علت شرایط نامساعد جوی منطقه کوهرنگ و وزش شدید باد، در ساعت ۲۰ چتر خود را باز کرد و فرود اضطراری داشت و روز گذشته با هلیکوپتر از مناطق کوهستانی تا کنار جاده آورده شد و کارشناسان آن را زمینی به مبدا منتقل کردند.»
شاهد ۱۹۱ یکی از چهار نوع پهپاد طراحی و ساخته شده بر اساس پهپاد شناسایی آر.کیو.۱۷۰ نیروی هوایی ایالات متحده آمریکا است که در تاریخ ۱۳ آذر ۱۳۹۰، در نزدیکی منطقه بردسکن در شرق ایران به غنیمت گرفته شد. این پهپاد به موتور مینی‌جت طلوع ۱۰ دارای حداکثر وزن برخاست ۵۰۰ کیلوگرم و قابلیت پرواز در ارتفاع حداکثر ۲۵هزار پایی با حداکثر سرعت ۳۵۰ کیلومتر بر ساعت مجهز است. پهپاد یاد شده دو دهلیز داخلی حمل سلاح دارد که هر کدام می‌تواند یک بمب هدایت تلویزیونی/فروسرخ سدید را در خود جای دهد.
جمهوری اسلامی ایران نخستین کشور جهان است که از پهپاد برای بارورسازی ابرها استفاده می‌کند. از سال ۱۳۹۸ تا به امروز، نیروی هوافضای سپاه پاسداران بارورکردن ابرها با استفاده از پهپادهای شناسایی/رزمی شاهد-۱۹۱ خود در دست‌کم ۹ استان ایران را انجام داده است. استفاده از پهپاد هزینه بارورسازی ابرها را به‌شدت کاهش و سرعت آن را بسیار افزایش داده است اما معایبی هم دارد که از میان آن‌ها می‌توان به محدودیت پرواز پهپادهای سبک چون شاهد ۱۹۱ در شرایط جوی بد و به‌خصوص در صورت وزش باد با سرعت بیش از ۱۵ نات اشاره کرد. با وجود این، بسیاری از کشورهای جهان از جمله امارات متحده عربی نیز به دنبال توسعه و بهره‌برداری از پهپادها برای بارورسازی ابرها هستند.
بارورکردن ابرها در دوران پهلوی
قدمت بارورسازی ابرها در ایران به سال‌های پیش از انقلاب بازمی‌گردد. در این راستا، دولت شاهنشاهی ایران در اسفند ۱۳۵۲، یک فروند هواپیمای ترابری دی‌سی-۳ داکوتا (DC-3 Dakota) متعلق به سال‌های جنگ جهانی دوم را برای وزارت نیرو خرید. این هواپیما را شرکت هواپیمایی ایرتاکسی به کانادا ارسال کرد و آنجا به سامانه‌های پیشرفته ناوبری و رادار هواشناسی و همچنین سامانه‌های هواشناسی تجهیز شد؛ همچنین برای تعبیه پرتابگرهای یدید نقره روی آن تمهیداتی در نظر گرفته شد.
Read More
This section contains relevant reference points, placed in (Inner related node field)
تا سال ۱۳۵۷، از هواپیمای داکوتا برای ماموریت‌های هواشناسی و بارورسازی ابرها استفاده شد. برای این منظور یک فروند دیگر هم خریداری و به کانادا اعزام شد اما وقوع انقلاب سبب شد ارتقا فروند دوم در کانادا منتفی و فروند اول با علامت ثبت کشوری EP-TWB هم زمین‌گیر شود. در سال ۱۳۶۵، این هواپیما به مرکز نمایش‌های هوایی تهران، روبه‌روی پارک ارم (خرم) منتقل شد و مدیران سودجوی سازمان صنایع هوایی ایران از جمله عبدالکریم بنی طرفی تا سال ۱۳۸۵ آن را به‌تدریج اوراق کردند و قطعاتش را مخفیانه فروختند.
آغاز بارورسازی ابرها با استفاده از هواپیما پس از انقلاب
در انتهای دهه ۱۳۷۰ خورشیدی، بارورسازی ابرها در ایران با هواپیماهای ترابری سبک آنتونف۲۶ چارتر شده از شرکت‌های هواپیمایی اوکراینی آغاز شد. این هواپیماها برای بارور کردن ابرها از پرتابگرهای شراره و باریکه (Flare and Chaff) در طرفین بدنه که در حقیقت برای انحراف موشک‌های هوابه‌هوا در شرایط جنگی استفاده می‌شدند، بهره می‌گرفتند و به‌جای گلوله‌های حاوی شراره (منور) و باریکه (پوشال آلومینیومی)، داخل این پرتابگرها گلوله یا کارتریج‌های حاوی یدید نقره تعبیه می‌شد.
پس از مدتی، شرکت هواپیمایی صافات که به درخواست وزارت نیرو برای بارورسازی ابرها هواپیما اجاره می‌کرد، برای اجاره به‌شرط تملیک دو فروند هواپیمای آنتونف ۲۶بی دست‌دوم، ساخت اسفند ۱۳۶۳، اقدام کرد. این دو هواپیما با شماره‌های سری ساخت ۱۴۰۰۱ و ۱۴۰۰۲ از سال ۱۳۸۰ به یزد منتقل و برای بارورسازی ابرها در فصل‌های پاییز و زمستان استفاده شدند. نخستین فروند علامت ثبت کشوری EP-SAK و دومی EP-SAJ را دریافت کرد.
چک‌های دوره‌ای و فنی این هواپیماها در فجیره امارات متحده عربی انجام می‌شد و آخرین اورهال یا تعمیر اساسی آن‌ها در سال ۱۳۸۷، در مرکز تعمیرات شرکت هواپیماسازی آنتونف اوکراین صورت گرفت. هر دو هواپیما تا مهر ۱۳۸۸ به مالکیت دائمی شرکت صافات درآمدند. در سال ۱۳۹۳، دفتر طراحی آنتونف هر دو هواپیما را به علت خستگی سازه در لیست سیاه هواپیماهای خطرناک آنتونف در جهان قرار داد. با وجود این، تا سال ۱۳۹۵ از این هواپیماها تحت شرایط خاصی و با مجوز سازمان هواپیمایی کشوری برای بارور کردن ابرها استفاده شد.
به علت نبود بودجه برای تعمیرات دوره‌ای و همچنین خریداری لوازم یدکی، هر دو هواپیمای آنتونف ۲۶ صافات هم بالاخره زمین‌گیر شدند. در تیر ۱۳۹۷، صافات آن‌ها را در یک وب‌سایت اینترنتی خریدوفروش هواپیما برای فروش عرضه کرد اما در پی ناکامی در فروش آن‌ها به مشتری خارجی، هر دو هواپیما در تابستان ۱۳۹۹ به شرکت هواپیمایی تهران فروخته شدند. به آن‌ها علائم ثبت کشوری جدید داده شد و به رنگ جدید درآمدند اما از زمان واگذاری به شرکت هواپیمایی تهران تاکنون پرواز نکرده‌اند.
هواپیماهای مستهلک و فرسوده آنتونف ۲۶ شرکت هواپیمایی صافات مستقر در یزد آخرین بار در سال ۱۳۹۵، ابرها را بارور کردند. سه سال پس از آن و در سال ۱۳۹۸، مرکز تحقیقات و مطالعات باروری ابرها تفاهم‌نامه‌ای با نیروی هوافضای سپاه منعقد کرد تا از وسایل پرنده این نیرو برای بارورسازی ابرها در ۱۰ استان ایران استفاده شود.
استفاده از پهپاد شاهد-۱۹۱ برای بارورسازی ابرها
به این ترتیب دو سال پس از زمین‌گیری آنتونف۲۶های شرکت صافات، با نیروی هوافضای سپاه برای استفاده از وسایل پرنده در خدمت این نیرو برای بارورسازی ابرها توافق شد. همانطور که در مقدمه ذکر شد، معاونت جهاد خودکفایی و تحقیقات صنعتی نیروی هوافضای سپاه پاسداران با همکاری صنایع هوافضای شاهد، طراح این پهپادها، برای طراحی و تعبیه پرتابگرهای کارتریج‌های یدید نقره در دهلیزهای داخلی سلاح پهپادهای شاهد-۱۹۱ اقدام کرد.
استفاده از این پهپادها برای بارورسازی ابرها در سال ۱۳۹۸ آغاز شد. این امر نخست در استان‌های خراسان جنوبی و آذربایجان شرقی و غربی صورت گرفت اما پس از کسب موفقیت، در استان‌های یزد، چهارمحال و بختیاری، کهگیلویه و بویراحمد، اصفهان، خوزستان، کرمان و فارس نیز اجرا شد. هم‌اکنون، پهپادهای شناسایی/رزمی شاهد۱۹۱ نیروی هوافضای سپاه در پنج نقطه ایران به پرتابگرهای یدید نقره برای این ماموریت مجهز می‌شوند.
همانطور که در بالا ذکر شد، اگرچه استفاده از پهپاد برای بارورسازی ابرها مزایای زیادی دارد، معایبی چون آسیب‌پذیری در طوفان و شرایط بد جوی هم مطرح است و در نتیجه چنین مسائلی است که در ساعت ۲۰ روز پنجشنبه، یازدهم آذر، خدمه یک فروند پهپاد شاهد-۱۹۱ به پرواز درآمده از فرودگاه شهرکرد برای بارورسازی ابرها در استان چهارمحال بختیاری، پس از مواجهه با شرایط بد جوی، به فرود اضطراری پهپادشان در منطقه کوهستانی شهرستان کوهرنگ ناچار شدند. پهپادی که سرانجام سه روز بعد با مناسب شدن شرایط جوی شناسایی و با استفاده از یک فروند هلیکوپتر میل۱۷۱ نیروی هوافضای سپاه پاسداران بازیابی شد.
همانطور که گفته شد استفاده از پهپادها برای بارورسازی ابرها مزایای زیادی هم دارد و توجه بسیاری از کشورهای جهان را به خود جلب کرده است. پس از جمهوری اسلامی ایران، امارات متحده عربی نیز به دنبال استفاده از پهپاد برای بارورسازی ابرها است؛ البته نه پهپادهای مجهز به موتور جت بلکه پهپادهای کوچک‌تر و مجهز به موتور الکتریکی و پیستونی. در این راستا پروازهای آزمایشی موفقیت‌آمیزی در نزدیکی دبی انجام شده است و در آینده‌ای نزدیک این کشور نیز همچون ایران از پهپاد برای بارورسازی ابرها استفاده خواهد کرد.
