اواسط هفته گذشته بازار ارز در افغانستان با تکانه‌ شدیدی روبه‌رو شد. نرخ دلار که تا سقف یک دلار در مقابل ۱۲۳ افغانی دادوستد می‌شد، به‌یک‌باره به کمتر از ۹۰ افغانی نزول کرد و حتی تا ۸۸ افغانی نیز رسید. مقام‌های امارت طالبان می‌گویند، کاهش ارز به دلیل تلاش‌های آنان برای کنترل وضعیت به‌خصوص جلوگیری از قاچاق ارز به خارج از افغانستان صورت گرفته است. صابر مومند، سخنگوی بانک مرکزی طالبان به ایندیپندنت فارسی گفت، کاهش نرخ ارز خارجی در مقابل پول افغانی سه دلیل دارد؛ نخست اینکه بانک مرکزی افغانستان سیاست‌های پولی تازه‌ای را اعمال کرده است، دوم اینکه بر اساس دستور معاون نخست‌وزیر طالبان، خریدوفروش هر نوع کالا در افغانستان با پول افغانی باید صورت بگیرد و از استفاده ارز خارجی کاملا جلوگیری شود و سوم اینکه میلیون‌ها دلار از کمک‌های خارجی به افغانستان سرازیر شده است.

بااین‌حال باور کارشناسان اقتصادی این است که نوسان نرخ دلار در مقابل افغانی کاذب و ناشی از کمبود پول افغانی در افغانستان است. احمد (مستعار) از کارشناسان اقتصادی که خود در افغانستان سرمایه‌گذاری کرده است، می‌گوید تحول در نرخ ارز در افغانستان یک حرکت کاذب است، زیرا ارزش پول ملی زمانی بیشتر می‌شود که درآمد ملی وجود داشته باشد و حکومت نیز یک حکومت با ثبات باشد که در زیر چتر چنین حکومت با ثباتی، اقتصاد با ثبات نیز شکل بگیرد؛ اما به دلیل این‌که ما با همه این مولفه‌ها در حال حاضر بیگانه‌ایم، چیزی به نام ثبات در بازار ارز مفهومی ندارد. احمد دلیل کاهش ارز را در مسائل دیگری می‌بیند. او می‌گوید: «یکی از دلایل مهم کاهش نرخ دلار در مقابل پول افغانی نبود پول فیزیکی در بازار است.»

به گفته احمد، در گذشته هر دو یا سه ماه، پول تازه‌ای در افغانستان چاپ می‌شد و اسکناس‌های کهنه آتش زده می‌شدند، اما حالا این گزینه از بین رفته است و ارز ملی افغانستان به‌ شدت در حال کهنه شدن است. به همین دلیل کمبود پول افغانی باعث شده است که ارزش افغانی در مقابل ارزهای خارجی به‌ صورت کاذب بالا برود. از سوی دیگر نهادهای کمک‌رسان با جمع‌کردن پول افغانی باعث کمبود افغانی در بازار شده‌اند. نهادهایی که پول از خارج به‌ صورت دلار به دست می‌آورند، ناگزیرند تا پول افغانی بین مردم توزیع کنند و این مسئله باعث شده است تا این نهادها مبالغ هنگفت افغانی جمع‌آوری کنند و باعث کمبود اسکناس افغانی در بازار شوند تا حدی که سازمان ملل متحد شکایت دارد که بانک مرکزی افغانستان نمی‌تواند دلار را به افغانی تبدیل کند.

به باور احمد، دلیل دیگر این مسئله این است که شماری از افراد پول ملی افغانستان را ذخیره می‌کنند. او افزود: «مسلما عده‌ای از افراد متوجه چاپ نشدن اسکناس‌های تازه افغانی شده‌اند، بنابر این، با پیش‌بینی نیاز به پول افغانی، برعکس گذشته ذخیره‌های خود را از اسکناس‌های افغانی پر کرده‌اند. حالا با توجه به افزایش بهای افغانی در مقابل دلار، می‌توانند میلیون‌ها دلار سود ببرند.»

البته فشارهای طالبان بر بازار ارز را هم نمی‌توان نادیده گرفت. امارت طالبان که بخشی از برنامه‌های خود را با زور سرنیزه به‌ پیش می‌برد، سازمان دهندگان بازار ارز را مجبور به پذیرش دستورهای خود می‌کند و هر کسی هم که زیر بار این دستورها نرود، سروکارش با طالبان خواهد بود. به همین دلیل با اینکه نرخ ارز در بازار کمتر از ۹۰ افغانی تعیین‌شده است، اما صرافان هیچ‌گونه تبادل ارز خارجی نمی‌کنند، زیرا این وضعیت از دید آنان شکننده و فاجعه‌بار است و هر لحظه امکان تغییر نرخ ارز وجود دارد.

البته نباید فراموش کرد که گستره فعالیت‌های اقتصادی در افغانستان نیز بسیار کوچک‌ شده است. هزاران کارخانه تعطیل شده‌اند و ده‌ها سرمایه‌گذار بزرگ از افغانستان خارج شده‌اند و معاملات اقتصادی با رکود مواجه است. با این وضعیت، تزریق روزانه دلار به بازار درحالی‌ که راه‌های خارج کردن ارز سخت شده است، می‌تواند روی نرخ ارز تاثیر بگذارد.