حیوان‌ها همواره در چرخه حیات انسانی حضور داشته‌اند و هر یک از آن‌ها به گونه‌ای، تداوم حرکت بخشی از آن چرخه را تضمین می‌کند. شماری از حیوانات در حوزه اقتصادی نیز نقش بسیار ارزنده‌ای داشته‌اند و دارند. گرچه با پیشرفت تکنولوژی برخی از گونه‌های حیوانات به مرور زمان جایگاه اقتصادی خود را نزد انسان‌ها از دست داده‌اند، این وضعیت به معنای آن نیست که از نقش تاریخی آنان در حیات اقتصادی انسان‌ها غافل شویم. هشتم مه، «روز جهانی خر» است. ایده تجلیل از این حیوان و نام‌گذاری روزی به نام آن، نخست نزد دکتر رازق، دانشمند زیست‌شناس پاکستانی، شکل گرفت. او در سال ۲۰۱۰ با مطرح کردن اهمیت تاریخی خر در جایگاه حیوانی که نقش اساسی در حیات اجتماعی- اقتصادی انسان‌ها داشته است، خواست تا روزی برای تجلیل از این موجود به‌شدت آرام تعیین شود. این ایده کم‌کم در سراسر جهان هواخواهان خود را یافت و دست آخر در سال ۲۰۱۸، «روز جهانی خر» در تقویم درج شد. 

دلیل انتخاب روزی به این عنوان، تجلیل و پاسداشت از زحماتی است که خر در روند تکامل تمدن انسانی بر دوش گرفته است. بدون کمک خرها، تصور دستیابی بشر به دنیای مدرن، دست‌کم با این روند و در این مقطع، دشوار است. این حیوانات سرسخت، پیش از ظهور نیروی بخار یا الکتریسیته، نیروی محرکه لازم را برای ادامه حیات و تولید ثروت در اختیار بشر گذاردند. به همین دلیل، بسیاری وجود و همزیستی خرها را برای جوامع انسانی به اندازه نوشتن، سفالگری، و علم فلزات اساسی و مهم می‌دانند. مهد تربیت خر را در جایگاه حیوان باربر، به شمال آفریقا و کناره رود نیل نسبت می‌دهند. گفته می‌شود که از چهار هزار سال پیش از میلاد مسیح، خر در کنار انسان‌ها به خدمت مشغول بوده است. این حیوان تقریبا ستون اساسی حمل‌ونقل دنیای قدیم بود و هزاران سال، بار حرکت انسان‌ها و لوازم و بارهاشان بر روی کمر این حیوان قرار داشت. بر مبنای این نیاز، اهلی کردن و تربیت خر در جایگاه حیوانی باربر و فرمانبردار، در سراسر جامعه انسانی گسترش یافت. تا اختراع ماشین بخار، این خر بود که با استقامت و بردباری، بار بازرگانان را کیلومترها انتقال می‌داد و به دلیل نیاز کمتر آن به خوراک در قیاس با حیوانات دیگر باربر، بهترین گزینه برای مسافت‌های طولانی به شمار می‌رفت. اما همین بردباری و استقامت خر، او را به زجرکش‌ترین حیوان روی زمین بدل کرده است. در عصر حاضر که گردش بخش اعظم کار‌های جهان به نیروی الکتریسیته و ابزارهای برقی متکی است، هنوز هم در بسیاری از کشورهای در حال رشد، این حیوان است که زحمت پرمشقت انتقال بار را باید بر دوش بکشد. اما کاش رنج خر به بار کشیدن ختم می‌شد. در یونان، خر‌ها وظیفه انتقال گردشگران را از یک گوشه به گوشه دیگر نیز بر عهده دارند. در ناحیه‌ای از مناطق گردشگری یونان، خر‌ها باید ۵۰۰ پله را طی کنند تا بر فرض یک گردشگر تنبل با وزن بیش از ۹۰ کیلو، بتواند چند اثر تاریخی را به تماشا بنشیند. 

نماد حماقت و نادانی

با همه خدمت‌گذاری‌های خر، این حیوان کمتر از مهر و عطوفت انسان‌ها برخوردار شده است. البته بی‌مهری به خر در کشور‌های غربی و پیشرفته جهان دستخوش تغییر شده است، اما در شرق و برخی از کشورهای در حال رشد در نواحی دیگر، خر همچنان مظلوم است و گرفتار بی‌مهری. یکی از نارواترین تهمت‌ها در حق خر، نسبت دادن حماقت و نادانی به این موجود درازگوش و همیشه خاموش است. اما واقعیت این است که خر نیز مانند حیوانات دیگر، از هوش و فهم مختص خود برخوردار است و این امر ثابت شده است. 

«تجربه» در روند زندگی خر‌ها عنصر بسیار تاثیرگذاری است. ضرب‌المثل «پای خر یک بار به گل فرو می‌رود» در اغلب زبان‌ها، به همین دلیل باب شده است، زیرا خر اگر یک بار از مسیری صعب‌العبور گذر کند، در تکرار آن مسیر دیگر با مشکل ر‌وبه‌رو نخواهد شد. با این حال، خر همچنان از نگاه بسیاری از مردمان مشرق زمین نماد بلاهت و نادانی است؛ چنانکه در شعر شاعران کلاسیک شرقی نیز چنین خصوصیتی به خر نسبت داده شده است. سعدی در گلستان می‌گوید: 

خرعیسی گرش به مکه برند          چون پس آرند هنوز خر باشد 

در رباعی‌ای منسوب به ابوعلی سینای بلخی هم آمده است:

خرباش که این جماعت از فرط خری         هرکو نه خر است کافرش می‌دانند 

اما در عرفان شرقی جایگاه خر تا حدی متفاوت است. مولانا جلال‌الدین بلخی خر را نماد سفر می‌داند؛ آن هم نه سفر مادی، بلکه سفری روحی از جسم به سوی جان. باور مولانا بر این است که باید چون خر، با استقامت برای سفر از عالم ناسوت به سوی عالم لاهوت آماده بود. مولانا می‌گوید، جـان آدمـی بـرای رسـیدن بـه موطن ومصدر خود در تکاپو و تلاش است وتنهـا بـا رهـایی از خـر تـن و جسـم، می‌تواند راهی سفری شود که مقصد آن، ملکـوت و لاهوت اسـت: 

خنُک آن جان که رود مست و خرامان بر او      برهد از خر تن در سفر مصدر او 

یا در جای دیگر: 

عیسای روزگاری، سیاح باش در شب        در آب و در گل ای جان تا همچو خر نخسبی 

نقش خر در جنگ‌ها 

افغانستان در بیش از چهل سال گذشته صحنه جنگ و درگیری داخلی بوده است و طرف‌های درگیر در جنگ، می‌کوشیده‌اند هر ابزاری را، از جمله حیوانات، برای پیشبرد مقاصد خود در این نبرد به کار گیرند. از جمله، در دوره ۱۴ ساله جنگ علیه نیروهای شوروی سابق و دولت دست‌نشانده آن، خر بیشترین خدمات را به نیروهای «مجاهدین» ارائه می‌داد. مجاهدین باید راهی طولانی طی می‌کردند تا به پاکستان برسند و تسلیحات مورد نیاز خود را از آنجا به جبهه جنگ خود بیاورند. این کار از حیوانات دیگر مانند اسب یا شتر کمتر ساخته بود. اما خر و قاطر بهترین وسیله انتقال تسلیحات بودند، زیرا خر و قاطر از توان و تحمل بیشتری برای بار بردن و راه رفتن در مناطق صعب‌العبور، از جمله کوه‌ها، برخوردارند. از سوی دیگر، خر‌ها مسیری را که یکی دوبار طی کنند، با سرعت به یاد می‌سپرند، و از این مزیت خر‌ها نیز استفاده زیادی می‌شد؛ به این شکل که مجاهدین خر‌ها را در پایگاه‌های خود با سلاح، فشنگ، و خوراک و آب بار می‌زدند و آنان را به سوی پاسگاه‌ها در ارتفاعات می‌فرستادند. خر‌ها که مسیر را بلد بودند، بدون نیاز به رهنما آن مسیر‌ها را می‌پیمودند و پس از رساندن امکانات لازم، دوباره بدون رهنما به پایگاه اولیه‌شان برمی‌گشتند. طالبان نیز در یک دوره از خر‌ها برای مقاصد تروریستی استفاده می‌کردند. آنان روی خر‌ها مواد منفجره بار می‌زدند  و به سوی پاسگاه‌های نیرو‌های نظامی دولتی می‌فرستادند، سپس با رسیدن خر به پاسگاه، آن را از راه دور منفجر می‌کردند. البته به دلیل افشای سریع این شیوه نامنصفانه، استفاده از آن چندان طول نکشید. 

متاسفانه در افغانستان در حوزه فعالیت‌های غیرقانونی نیز استفاده زیادی از خر می‌شود. در مناطق مرزی افغانستان، بار اصلی قاچاق بر دوش خر‌ها است. قاچاقچیان مواد مخدر را بر خر‌ها بار می‌زنند و آنان را به آن سوی مرز حرکت می‌دهند. در مناطق مرزی فقط خر‌های ماده برای قاچاق به کار گرفته می‌شوند، زیرا خر‌های ماده «عرعر» نمی‌کنند و به همین دلیل، در اغلب موارد مرزبانان متوجه عبور آن‌ها نمی‌شوند. به آن ترتیب، خر‌ها که آن مسیر را صد‌ها و شاید هزاران بار پیموده‌اند، بدون هیچ مشکلی خود را به آن سوی مرز می‌رسانند. این شیوه از سال‌ها پیش در افغانستان مرسوم بوده است و احتمال دارد در دیگر مناطق نیز چنین سوء‌استفاده‌ای از خر‌ها رواج داشته باشد. 

امروزه تعداد خر‌ها در جهان بسیار کم شده است. از آنجا که خرها دیگر کاربرد چندانی ندارند و پیشرفت تکنولوژی از نیاز به این حیوان کاسته است، کوششی هم برای پرورش خر‌ها انجام نمی‌گیرد. در حال حاضر خر‌ها یا هنوز در مناطق عقب‌مانده و روبه رشد به عنوان نیروی بارکش به کار مشغولند، یا به صورت حیوان اهلی در مزارع یا خانه‌های روستایی در برخی از کشورها حفظ می‌شوند. شماری نیز هنوز آزاد و اهلی ‌نشده، در برخی نواحی یافت می‌شوند. در کشور‌هایی مانند ایران هم برای شیر آن که گویا برای درمان برخی بیماری‌ها مانند سل مفید است، پرورش داده می‌شود. اما خیلی‌ها فراموش کرده‌اند که خر در حدود شش هزار سال بار انسان بی‌عاطفه را کشید و حالا کمتر از صد سال است که این موجود مفید، جایگاه خود را در حیات انسانی از دست داده است.