سی‌وسومین دوره نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران در حالی روز چهارشنبه ۲۱ اردیبهشت آغاز به کار کرد که کرونا دو سال فعالیت این نمایشگاه مهم و اثرگذار در اقتصاد نشر و ناشران را متوقف کرده بود. ناشرانی که زمستان سال ۱۳۹۸ خود را آماده فروش سالانه در بهار سال ۱۳۹۹ کرده بودند، ناگهان تمامی آن فرصت‌ها را از دست‌رفته دیدند. نمایشگاهی که از سال ۱۳۶۶ به شکلی مرتب و حتی گاه دو بار در سال برگزار می‌شد، به یکباره همه چیز آن تعطیل شد. بازاری بزرگ که بخشی مهم از نقدینگی بسیاری از ناشران در نتیجه حضور و فروش در این نمایشگاه معنا پیدا می‌کرد در دوره‌ای تعطیل شد که وضعیت اقتصادی ناشران در ضعیف‌ترین دوره‌های تاریخی خود قرار دارد و بخشی از ناشران به سمت ورشکست‌ شدن پیش می‌روند و برخی از کتابفروشان هم کاربری پیشه خود را تغییر می‌دهند.

۱۷۰۰ ناشر داخلی و ۱۷۰ ناشر خارجی

بازگشایی نمایشگاه کتاب ایران زمانی انجام شد که پیش از آن در بیروت، عمان، شارجه و ابوظبی نمایشگاه‌های کتاب بعد از کرونا، به صورت فیزیکی، برگزار شد و آنگونه که محمدتقی حق‌بین(کارشناس قدیمی نشر و کتاب) به ایبنا گفت غلبه با فروش فیزیکی بوده است و به گفته او، در دنیا ۶۸ تا ۷۲ درصد فروش فیزیکی بر فروش مجازی سبقت دارد و پیشتاز است.

نمایشگاه کتاب به سنت دور‌ه‌های گذشته، عصر یک روز قبل از افتتاح رسمی و با حضور رئیس‌جمهوری افتتاح می‌شود که امسال نیز این اتفاق رخ داد و سید ابراهیم رئیسی با همراهی وزیر ارشاد در نمایشگاه حضور یافت و‌ آن را افتتاح کرد. اگرچه در دوره قبلی حسن روحانی در افتتاحیه نمایشگاه حضور نداشت.

 آنچنانکه خبرگزاری ایرنا گزارش داد در دوره سی‌وسوم نمایشگاه ۱۷۰۰ ناشر در محیط مصلی غرفه اجاره کرده‌اند و به همراه ۱۷۰ ناشر خارجی آثارشان را عرضه می‌کنند.

این آمار در مقایسه با آمار نمایشگاه قبل از کرونا، تقریبا از نصف شدن تعداد ناشران حاضر در نمایشگاه خبر می‌دهد. در گزارش خبرگزاری شبستان از نمایشگاه کتاب سال ۱۳۹۸، ۲ هزار و ۳۹۸ ناشر داخلی با ۳۰۰ هزار عنوان کتاب و ۸۰۰ ناشر خارجی با ۱۳۷ هزار عنوان کتاب حضور داشتند. اگر بخشی از این افت محسوس تعداد ناشران را ناشی از کرونا بدانیم، بخشی مهم از ‌آن را هم می‌توان به شرایط بد اقتصادی،‌ افزایش شدید قیمت کاغذ و ناتوانی ناشران در تامین هزینه‌های چاپ و عرضه کتاب نسبت داد.

نگرانی ناشران از قیمت بالای کاغذ

فشار عمده بر بازار عرضه و تقاضای کاغذ در ۴۵ روز مانده به برگزاری نمایشگاه وارد می‌شود. در این مدت حجم خرید ناشران از بازار چندین برابر و لذا فرصتی برای دلالان و کاسبکاران فراهم می‌شود تا بتوانند از این نمد کلاهی برای خود بدوزند. همین وضعیت آشفته سبب شده بود که کاغذ در بازار تا بندی ۹۰۰ هزار تومان هم برسد اما خبر کشف یکی دو محموله قاچاق کاغذ در انبارها که حجم آن تا ۱۲۰۰ تن می‌رسید، و قرار توزیع آن از طرف وزارت ارشاد، بازار را با کاهش ۵ تا ۸ درصدی قیمت روبه‌رو کرد. اگر چه یکی از دست‌اندرکاران وزارت ارشاد به خبرگزاری ایبنا گفت هنوز هیچ کالای کاغذ قاچاقی تحویل این وزارتخانه داده نشده است. به این ترتیب عملا می‌‌توان گفت این کالای قاچاق حداقل در این نمایشگاه دردی از ناشران را درمان نخواهد کرد.

قطر مهمان ویژه امسال نمایشگاه

هر ساله یکی از کشورها به‌عنوان مهمان ویژه نمایشگاه انتخاب می‌شود و امسال این قرعه به نام قطر افتاده است.

غرفه ویژه قطر روز چهارشنبه با حضور مقام‌های فرهنگی ایران و نیز جاسم ابوالعین، رئیس نمایشگاه کتاب دوحه، و ریاض یاسین، رئیس اتحادیه ناشران دوحه، برگزار شد. نکته جالب توجه حضور نداشتن نماینده‌ای از معتبرترین نهاد صنفی عرصه نشر در این مراسم بود. اتحادیه ناشران و کتابفروشان تهران که تاسیس آن به سال‌های بعد از رخداد ۲۸ مرداد ۳۲ باز می‌گردد، و نهادی با سابقه در عرصه نشر است، غایب بزرگ این دیدار به شمار می‌رفت. در حالی که کشور قطر رئیيس اتحادیه ناشران خود را همراه آورده بود تا نشان دهد جایگاه نهادهای مدنی عرصه نشر در ان کشور ارج و قربی ویژه دارد.

نمایشگاه مجازی در کنار نمایشگاه اصلی

در کنار نمایشگاه اصلی و فیزیکی، نمایشگاه مجازی هم از طرف معاونت فرهنگی وزارت ارشاد و نهادهای وابسته به این معاونت در حال برگزاری است. خبرگزاری ایبنا در گزارشی که از نشست خبری عصر پنجشنبه علی رمضانی، قائم‌مقام نمایشگاه کتاب تهران، منتشر کرد از قول او آورد که تا میانه‌های روز دوم نمایشگاه، بالای ۸ میلیارد تومان کتاب از طریق سایت مجازی نمایشگاه فروش رفته است. به گفته او، در نمایشگاه مجازی نزدیک به ۲۰۰ هزار عنوان کتاب بارگزاری شده است که تا آن لحظه نزدیک به ۱۰۰ هزار نسخه کتاب تحویل اداره پست داده شده و به ۵۰۰ شهر از ۳۱ استان ارسال شده است. قیمت پست کتاب در ایران رشد فزاینده‌ای داشته است اما از قرار، نزدیک به نیمی از قیمت پست از طریق رایانه تامین می‌شود که برای مورد زیر تا آن لحظه ۷۷ میلیون تومان یارانه پست پرداخت شده است.

انتقاد از نمایشگاه کتاب در حمایت از کتابفروشان شهرستانی

همانند نمایشگاه‌های گذشته ناشران و کتاب‌هایی هستند که به رغم داشتن مجوز فعالیت،‌ امکان حضور در نمایشگاه را ندارند که در روزهای آینده می‌توان خبرهای دقیق‌تری از غیبت آن‌ها منتشر کرد. اما نکته مهم ماجرا حضور نداشتن برخی از ناشران شناخته‌شده همانند نشر مرکز در نمایشگاه، با بیان حمایت از کتابفروشان شهرستانی است. به باور این ناشران، نمایشگاه کتاب با تخفیف‌هایی که می‌دهد و نیز بن‌های مجانی که بین قشرهای مختلف توزیع می‌کند، عملا بازار تقاضا را متوجه خود کرده است و سبد ضعیف کالاهای فرهنگی متقاضیان را به سمت این نمایشگاه سوق می‌دهد و سبب می‌شود تا کتابفروشان شهرستانی تا یکی دو ماه بعد از نمایشگاه عملا فروشی نداشته باشند. به همین دلیل، آن‌ها بر این باورند که باید به سمتی حرکت کرد که نمایشگاه کتاب را از وضعیت فروشگاهی خارج و آن را همانند بسیاری از نمایشگاه‌های مهم دنیا، مانند نمایشگاه کتاب فرانکفورت، به نمایشگاه کتابی تبدیل کرد که فروشی در آن رخ نمی‌دهد. این ایده شاید در ابتدای امر مطلوب باشد اما به نظر می‌رسد در فضای فرهنگی ایران پاسخی حداقل در کوتاه مدت نخواهد گرفت.