شیوع کرونا مسئولان دولتی کتاب در ایران را واداشت تا در ماه‌های پایانی سال، دومین نمایشگاه مجازی کتاب را برگزار کنند، نمایشگاهی که بیش از آنکه نمایشگاه باشد،‌ فروشگاه مجازی است و مشخص نیست چرا نام نمایشگاه را بر آن نهاده‌اند. تاکید بر میزان فروش روزانه، سخن از بن الکترونیکی کتاب، ارسال رایگان کتاب با پست و تخفیف‌های زیاد، همه نشانه‌های فعالیت فروشگاهی است نه نمایشگاهی.

بر اساس خبر ایرنا و به گفته علی رمضانی، دبیر این نمایشگاه، با حضور بالای دو هزار ناشر و عرضه بیش از ۱۳ هزار عنوان کتاب تا روز پایانی‌ (۱۰ بهمن)، ۴۶ میلیارد تومان فروش ثبت شده است، رقمی که در مقایسه با افزایش قیمت کتاب و مواد اولیه آن، حجم بالای نشر در ایران و تبلیغات سنگینی که در رسانه‌های دولتی برای این نمایشگاه انجام شد‌، چندان چنگی به دل نمی‌زند و در مقایسه با فروش کتاب در نمایشگاه بین‌المللی تهران بسیار پایین است. در آخرین نمایشگاه کتاب تهران که اردیبهشت ۱۳۹۸ در مصلی تهران برگزار شد، به گفته دبیر وقت نمایشگاه در گفت‌وگو با ایبنا (خبرگزاری کتاب)، فروش بالای ۱۰۰ میلیارد تومان کتاب در سامانه آنلاین ثبت شده بود، بدون آنکه خرید‌های نقدی خریداران در این محاسبه گنجانده شود. در دو سال گذشته، قیمت کتاب تقریبا چند برابر شده است و از این منظر، رقم فروش آنلاین با توجه به تورم ۴۰ درصدی، شاید به یک‌دهم فروش نمایشگاه اصلی نرسد.

رقیب ناشران و کتاب‌فروشان و سایت‌های خصوصی فروش کتاب

از ابتدای برگزاری نمایشگاه‌های کتاب استانی که ویژگی فروشگاهی داشتند، آسیب این نوع فعالیت‌ها به تجارت‌های خرد و کوچکی چون فروشگاه‌های کتاب، مورد توجه منتقدان و کارشناسان حوزه نشر قرار گرفت. به باور آن‌ها، نمایشگاه‌های استانی به دلیل تخفیف‌هایی که می‌دهند و حضور دولت و وزارت ارشاد در حمایت تدارکاتی و مالی از این گونه نمایشگاه‌ها عملا کار را برای کتاب‌فروشان به‌خصوص کتاب‌فروشان استانی و شهرستانی سخت می‌کند و اندک مشتریان کتاب‌خوان آن‌ها را به سمت خرید از بازاری دیگر سوق می‌دهد.

 در واقع به دلیل آنکه عموم مردم در سبد کالایی خود جایی به کتاب اختصاص نمی‌دهند و در تنگنای معیشتی اخیر، این ماجرا ابعادی وخیم‌تر به خود گرفته است، پهن کردن سفره نمایشگاه با تخفیف‌های بالا می‌تواند همان اندک خریداران کتاب را به سمت این گونه بازارها سوق دهد و ضربه‌ای دیگر بر پیکر اقتصاد نحیف نشر وارد کند.

در برابر این انتقاد، یاسر احمدوند، معاون فرهنگی وزارت ارشاد، در روز پایانی نمایشگاه در مصاحبه با ایسنا، ضمن تایید این نکته که باید همه چرخه‌های نشر را دخالت دهیم، گفت: «تعداد کتاب‌فروشی‌ها پاسخگوی بازار عرضه نیست و لذا برخی از کتاب‌های مهم از ویترین جا می‌مانند و کتاب‌فروشان بخش خصوصی هم آن‌ها را نمی‌خرند و این گونه تنها جایی که برای بروز و نمایش این کتاب‌ها باقی می‌ماند همین نمایشگاه‌هایی است که با حمایت دولتی شکل می‌گیرد.» به گفته احمدوند، «‌۴ درصد تولیدات کشور وارد کتاب‌فروشی‌ها نمی‌شود». اما او به این پرسش پاسخ نداد که چگونه برخی سایت‌های آنلاین فروش کتاب که در بخش خصوصی فعال‌اند، تقریبا همه کتاب‌ها را عرضه می‌کنند و خریدار می‌تواند با تخفیف‌های معقول از این سایت‌ها کتاب را خریداری کند و اکثر این سایت‌ها کتاب‌ها را با پست رایگان یا پیک موتوری ارسال می کنند و به دست خریدار می‌رسانند.

گزینش کتاب‌ها و حذف برخی آثار

 جدای از آن، در چنین نمایشگاه‌هایی که ناشران جدی و حرفه‌ای در آن کمتر حضور پیدا می‌کنند، عموما کتاب‌هایی عرضه می‌شود که یا ترجمه‌اند یا تولید آن برای ناشر باسابقه که تیم ویراستاری و سامانه‌ حرفه‌ای تولید کتاب دارد، به‌صرفه نیست؛ چرا که برخی از کتاب‌ها که تنها عنوان کتاب‌سازی می‌توان به آن داد، با تخفیف ۷۵ درصدی ناشران غیرحرفه‌ای عرضه می‌شود؛ در حالی‌ که ناشر حرفه‌ای حداقل ۴۰ درصد قیمت پشت‌ جلد را صرف هزینه تولید کتاب می‌کند و توان اعمال تخفیف‌های بسیار بالا را ندارد. در چنین شرایطی است که آسیب جدی‌ دیگری به عرصه نشر وارد می‌شود و عرضه کتاب‌های جدی با محتوای کارشناسانه کم و کتاب‌های بنجل و بازاری فراوان می‌شود.

به همین دلیل است که وقتی در فهرست ناشران حاضر در نمایشگاه جست‌وجو می‌کنیم، چند ناشر شناخته‌شده بخش خصوصی عملا در این نمایشگاه حضور ندارند. ناشرانی چون چشمه، مرکز، نی، ققنوس، نشر نو و ثالث حداقل چهار دهه سابقه فعالیت نشر دارند و عمده آن‌ها کتاب‌فروشی هم دارند و طبیعی است که در چنین شرایطی، علاقه‌مندند مخاطبان و خریداران از سایت‌های واسطه‌ای سفارش دهند که تخفیف آن بسیار کمتر است.

مشکل دیگر این نمایشگاه گزینش کتاب‌هایی است که امکان دارد با سلیقه وزارت ارشاد جدید و معاونت فرهنگی این وزارتخانه همخوانی نداشته باشد، کتاب‌هایی که در دولت حسن روحانی از اداره کتاب وقت مجوز گرفته‌اند اما در دوره جدید، به‌دلیل تغییر سیاست‌های فرهنگی، به‌رغم وجود در بازار کتاب، امکان راهیابی به نمایشگاه مزبور را از‌ آن‌ها سلب کرده‌اند.

درآمدهای نمایشگاه کتاب مجازی به چه حسابی واریز می‌شود؟

برگزاری نمایشگاه مجازی در ماه‌های پایانی سال اصولا برای کسانی که اطلاعاتی دقیقٰ‌تر از سازوکارهای بوروکراسی و سامانه بودجه‌بندی در کشور دارند، نشانه‌های معینی دارد که یکی از آن‌ها هزینه کردن بودجه‌ای است که به هر دلیلی، مدیر موردنظر امکان هزینه آن را پیدا نکرده است و باید در پایان سال به خزانه دولت بازگردد؛ اما با برگزاری چنین برنامه‌هایی و هزینه برای بازسازی نرم‌افزاری نمایشگاه مجازی یا ارائه بن کتاب و در کنار آن هزینه ستادی چنین فعالیت‌هایی، سعی در جذب بودجه موردنظر و عدم واریز آن به خزانه دولت را دارند.