خبر هم‌بازی شدن پیمان معادی با ارکان پتک‌ کایا در سریالی که محصول مشترک ایران و ترکیه است، بار دیگر امکان همکاری میان دو کشور صاحب صنعت سینما و تلویزیون در منطقه را یادآوری می‌کند. هرچند ایران سابقه بیشتری در ساخت سریال‌های تلویزیونی پر تماشاگر داشت، اما طی دو دهه گذشته ترکیه مسیر تازه‌ای در این حوزه پیش‌ گرفته است و گوی سبقت را از همسایه شرقی خود ربوده و در عرصه بین‌الملل به قطبی قابل توجه در صنعت سرگرمی‌ تبدیل شده است.

ایرانی‌ها اغلب ترکیه را با ‌عنوان سازنده سریال‌های عامه‌پسند می‌شناسند و در رسانه‌ها و ادبیات رسانه‌ای ایران توصیف «سریال ترکی» برای آثار بی‌ارزش، سطحی و بدون کیفیت به کار می‌رود. اما صنعت تلویزیون ترکیه امروز چنان جهشی داشته که طبق گزارش روزنامه گاردین، بعد از آمریکا به دومین تولیدکننده عمده سریال برای بازار خارجی تبدیل شده است.

خبرگزاری آناتولی در گزارش دیگری اعلام کرد در حالی که درآمد ناشی از فروش و پخش خارجی مجموعه‌های تلویزیونی ترکیه‌ای در سال ۲۰۰۴ حدود ۱۰ میلیون دلار بود، درآمد ارزی ناشی از فروش این محصولات صوتی-تصویری در سال ۲۰۱۹ به ۵۰۰ میلیون دلار رسیده است.

وزارت تجارت ترکیه در آمار دیگری ادعا کرد که سریال‌های ترکی در ۱۴۶ کشور منطقه خاورمیانه، بالکان، آفریقا، آسیای میانه، خاور دور و آمریکای جنوبی پخش می‌شوند و حدود ۷۰۰ میلیون تماشاگر دارند. علاقه مردم آمریکای جنوبی به این سریال‌ها باعث شد که حضور گردشگران این قاره در ترکیه ۴۶ درصد رشد داشته باشد.

هدف‌گذاری مسئولان این کشور، رسیدن به رقم یک میلیارد دلار درآمد از فروش خارجی مجموعه‌های تلویزیونی است و با روند فعلی بعید نیست که به چنین هدفی برسند، به‌ویژه باید دقت کرد که کیفیت ساخت و پرداخت این مجموعه‌ها در همین یک دهه اخیر به‌ وضوح بهتر شده است و حالا سریال‌های ترکیه‌ای ازنظر فنی، با بهترین نمونه‌های آمریکایی و اروپایی برابری می‌کند. هرچند که ایده‌ها و قصه‌های تکراری این سریال‌ها برای تماشاگر ایرانی ملال‌آور شده است، اما مخاطب تازه‌نفس در سایر نقاط دنیا حتی از این داستان‌های اغلب خانوادگی پر از دسیسه، تعلیق و معما استقبال می‌کند.

ایران چگونه جا ماند؟

دو سریال «دایی جان ناپلئون» و «هزاردستان» که یکی در دهه ۱۳۵۰ از تلویزیون ایران پخش شد و دیگری در همین دهه تولیدش آغاز شد، نمونه‌های پیشرویی از داستان‌پردازی بر اساس ویژگی‌های بومی بودند و از حافظه ایرانیان بیرون نمی‌روند. اما وقوع انقلاب، امکان تولید مجموعه‌های تلویزیونی سرگرم‌کننده با رعایت استانداردهای هنری را متوقف کرد. اما حتی در دهه ۱۳۶۰ که ایدئولوژی در رسانه ملی و انحصاری ایران بیداد می‌کرد، سینماگران با تولید مجموعه‌هایی مانند «سلطان و شبان»‌، «سربداران» و«کوچک جنگلی» تبحر خود را به رخ کشیدند.

سی و چند سال بعد از آن سریال‌ها، سریال‌سازی در تلویزیون ایران چنان فقیر و غم‌انگیز شده است که حتی نمی‌توان تصور کرد آن محصول‌ها امکان تولید داشته باشد. تلویزیون که از این فقر تدریجی آگاه شده است، به جای تلاش برای پیشرفت، قصد دارد شبکه نمایش خانگی را که گاهی سریال‌های موردپسند مردم تولید می‌کند، به زیر بکشد.

اما همه این آثار، با کیفیت‌های مختلف، به سختی توانسته‌اند به خارج از ایران راه یابند. یکی از معدود تجربه‌های موفق بازاریابی سریال‌های ایران، سریال «یوسف پیامبر» بود که در برخی کشورهای مسلمان مورد توجه قرار گرفت. اما حتی این تجربه هم باعث نشد صداوسیما به تولید آثار مذهبی متنوع برای بازار جهان اسلام ادامه دهد. مهم‌ترین عوامل این رکود، بالا رفتن هزینه‌های تولید و خودداری سینماگران باتجربه از همکاری با نهادی است که از دشمنان سینما در ایران شناخته می‌شود و معمولا در صف اول انتقاد از فیلم‌های سینمایی قرار دارد؛ آن هم فیلم‌هایی که زیر فشار شدید سانسور وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی تولید می‌شوند.

در میانه غفلت مدیران تلویزیون و بی‌تفاوتی بخش خصوصی، ترکیه با استفاده از جذابیت‌های بصری لوکیشن‌های واقعی و بناهای تاریخی، به بازیگر اصلی منطقه در تولید سریال برای مخاطب جهانی تبدیل شد. از سوی دیگر، اغلب شرکت‌های صاحب پلتفرم (بستر مجازی) پخش آنلاین مانند نتفلیکس با ترکیه ارتباط‌ دارند و سریال‌های ترکی تولید و پخش می‌کنند. اخیرا دیزنی پلاس هم با تبلیغات فراوان، برای بازار ترکیه دورخیز کرده و مانند نتفلیکس قرار است تولیدهای بومی به زبان ترکی برای مخاطبان این کشور آماده نمایش کند.

ایران اما مانند جزیره‌ای جدا افتاده در جهان، نه‌تنها در حوزه‌های صنعت و تجارت از تبادل با بیشتر نقاط جهان محروم است، بلکه در زمینه تولیدهای سینمایی و تلویزیونی هم از این کاروان جهانی جا مانده است. ماجراجویی‌های سیاسی ایران در خاورمیانه و نظام سانسور سختگیرانه باعث شده است علاوه بر خسارت‌های دیگر، مردم ایران همچنان فیلم‌ها و سریال‌های خارجی را بدون رعایت کپی‌رایت در پلتفرم‌های داخلی با سانسور زیاد تماشا کنند و چند هزار فعال عرصه سینما و تلویزیون از امکان حضور در آثار مشترک با شرکت‌های بزرگی مانند نتفلیکس، دیزنی، اچ‌بی‌او و دیگران محروم بمانند.

همکاری ستاره‌های ایران و ترکیه از گذشته تا امروز

تولید سریال ایرانی «بلیت یک‌طرفه» با بازی پیمان معادی و ارکان پتک‌ کایا یکی از تلاش‌های پراکنده برای تولید مشترک بین دو کشور ایران و ترکیه است. در سال‌های اخیر چند فیلم سینمایی با حضور عوامل مشترک ساخته شده است؛ از «کتاب قانون» ساخته مازیار میری با بازی پرویز پرستویی و دارین حمزه، بازیگر لبنانی که بخشی از داستانش در ترکیه می‌گذشت تا «جن زیبا» ساخته بایرام فضلی با حضور نورگل یشیلچای، ستاره مشهور تلویزیون ترکیه و کمدی «مطرب» که عایشه‌گل جوشکون، خواننده و بازیگر ترک در آن با پرویز پرستویی و دیگر بازیگران ایرانی همبازی بود.

اما مشهورترین تولید مشترک ایران و ترکیه در سال‌های اخیر فیلم «مست عشق» به کارگردانی حسن فتحی است که داستان شمس و مولانا را روایت می‌کند و بیشتر صحنه‌های آن در ترکیه فیلمبرداری شد. هرچند پارسا پیروزفر و شهاب حسینی در کنار چندین بازیگر مشهور سینمای ترکیه در این فیلم مقابل دوربین رفتند و به نظر می‌رسید پروژه موفقی برای هر دو کشور باشد، اما تولید و نمایش آن به دلیل اختلاف‌نظر میان تهیه‌کنندگان ایرانی و ترک خبرساز شد و مدت‌ها بلاتکلیف بود. با وجود انتشار خبر رفع اختلاف میان طرفین، هنوز تاریخ نمایش «مست عشق» در ایران و ترکیه مشخص نشده است.

«بلیت یک‌طرفه» که پوریا حیدری اوره فیلم‌نامه‌اش را نوشته و قرار است کارگردانی کند، اولین سریال مشترک دو کشور است که با حضور بازیگران مشهور ساخته می‌شود. هرچند که برای پیمان معادی اولین تجربه حضور در یک اثر خارجی نیست. این کارگردان، نویسنده و بازیگر سینمای ایران در واقع مشهورترین چهره‌ای است که طی یک دهه اخیر هم‌زمان در داخل و خارج ایران مشغول فعالیت بوده و مجبور به تبعید خودخواسته نشده است.

او در فیلم «کمپ ایکس‌ ری» محصول ۲۰۱۴ با کرستن استوارت، ستاره هالیوود همبازی شد و در آن، نقش یکی از زندانیان زندان گوانتانامو را بازی می‌کرد که با زندانبان تازه‌کار خود رابطه‌ای دوستانه و انسانی برقرار می‌کند. یک سال بعد در فیلم «آخرین شوالیه‌ها» در نقش امپراتوری ظالم، تجربه بازی مقابل هنرپیشه‌های مشهوری مانند مورگان فریمن و کلایو اوون را کسب کرد. یکی از مهم‌ترین آثار هالیوودی معادی، مینی سریال «شبی که...» ساخته استیو زیلیان، فیلمنامه‌نویس برنده اسکار بود که در آن ریز احمد نقش اصلی را بازی می‌کرد و او نقش پدر او را بر عهده داشت.

حضور معادی در پروژه‌های بزرگ آمریکایی با فیلم «شش نفر زیر زمین» به کارگردانی مایکل بی، کارگردان سرشناس ادامه یافت و او با رایان رینولدز، ستاره هالیوود همبازی شد. اما حضور در فصل سوم سریال «وست ‌ورلد» اثر جاناتان نولان نشان داد این بازیگر ایرانی امکان ادامه فعالیت در هالیوود را دارد.

او با بازی در «بلیت یک‌طرفه» برای اولین بار در سریالی ایرانی مقابل دوربین می‌رود و به نظر می‌رسد همبازی شدن با ارکان پتک‌ کایا که در سینما و تلویزیون ترکیه چهره‌ای سرشناس و معتبر است، در انتخاب او نقش پررنگی داشته است.

اگر این سریال به سرنوشت «مست عشق» دچار نشود و پخش آن در دو کشور ایران و ترکیه موفقیت‌آمیز باشد، می‌تواند به نقطه آغازی برای ادامه همکاری میان ایران و ترکیه در ساخت سریال‌ تبدیل شود. البته شرط مهم دیگر، برخورد نهادهایی مانند ساترا و سازمان سینمایی با این سریال است. در صورتی که این مجموعه تلویزیونی اسیر سانسور شود، بعید است تا مدت‌ها فرصت دیگری برای اتصال میان صنعت تلویزیون ایران و ترکیه فراهم شود و ساخت سریال‌ برای شبکه نمایش خانگی ایران در چرخه تکراری سختگیری نهادهای حکومتی، پول‌های مشکوک و آلوده و داستان‌ها و فضاهای تکراری رو به افول خواهد رفت.