مصطفی فرزانه، سینماگر، نویسنده و روشنفکر ایرانی، روز چهارشنبه، ۲۹ تیر ۱۴۰۱ در سن ۹۳ سالگی چشم از جهان فروبست. او نخستین سینماگر ایرانی بود که در جشنواره‌های بین‌المللی کن، ونیز و لوکارنو حضور یافت؛ هرچند بسیاری از ایرانیان او را به رفاقت دیرینه‌اش با صادق هدایت می‌شناسند.

فرزانه در سال ۱۳۰۸ در یک خانواده اهل فرهنگ، به دنیا آمد. پدرش نوه میرزا رحیم فرزانه، از مترجمان عصر قاجار و مادرش نوه آقارضا اقبال‌السلطنه، نخستین عکاس حرفه‌ای ایرانی، بود. مصطفی به دلیل تولد در چنین خانواده‌ای، فعالیت‌های فرهنگی و هنری خود را خیلی زود شروع کرد.

وقتی نوجوان بود، به هنر عکاسی گرایش داشت و گاهی نیز برای نشریات آن زمان متون فرانسوی را به فارسی ترجمه می‌کرد و در همان سال‌ها بود که با معرفی سید صادق گوهرین، با صادق هدایت آشنا شد و مسیر زندگی‌اش تا حدود زیادی تغییر کرد.

مصطفی فرزانه در سال‌های آخر عمر صادق هدایت، دوست، مرید و معتمد او بود؛ تا آنجا که گفته می‌شود هدایت پول‌های خود را نزد او به امانت گذاشت و مصطفی فرزانه آخرین کسی بود که پیش از مرگ با صادق هدایت ملاقات کرد.

مصطفی فرزانه سال‌ها بعد کتاب دوجلدی «آشنایی با صادق هدایت» را نوشت و با همین کتاب که بارها تجدید چاپ شد، شهرت یافت. او پیش‌تر رمان «چاردرد» را در تهران نوشته بود اما موفق نشد آن را منتشر کند. او کتاب‌های «عنکبوت گویا» و «صادق هدایت در تار عنکبوت» را نیز درباره صادق هدایت نوشت تا شیفتگی وصف‌ناپذیر خود به این نویسنده را اثبات کند.

رفیق دیرین صادق هدایت تحصیلات دانشگاهی خود را در رشته حقوق و در تهران آغاز کرد اما بعد از یک سال، به فرانسه رفت تا در رشته‌های مردم‌شناسی و روانشناسی تحصیل کند. عاقبت نیز مدرک دکترای خود را در رشته حقوق بین‌الملل از دانشگاه پاریس گرفت. او با بورس دولت فرانسه، در موسسه عالی سینمایی پاریس تحصیل کرد و پس از آن، ساخت فیلم‌های مستند درباره هنر ایران را آغاز کرد.

مصطفی فرزانه برای آثار سینمایی خود نام هنری «فری فرزانه» را انتخاب کرده بود و با همین نام در سال ۱۳۳۷، با فیلم کوتاه «مینیاتورهای ایرانی» در جشنواره بین‌المللی فیلم ونیز شرکت کرد.

او در سال ۱۳۴۰ با فیلم «کورش کبیر»، به جشنواره بین‌المللی فیلم کن رفت و در سال ۱۳۴۱ نیز با فیلم «زن و حیوان» به بخش مسابقه جشنواره بین‌المللی فیلم لوکارنو راه یافت و توانست جایزه بهترین فیلم کوتاه هنری این رویداد را از آن خود کند.

او با تاسیس نخستین آموزشگاه فنی سینما در تهران، یکی از پیشگامان آموزش سینما در ایران نیز به شمار می‌رود؛ ضمن اینکه در راه‌اندازی تلویزیون ملی ایران هم نقش موثری ایفا کرد.

در کارنامه کاری و حرفه‌ای مصطفی فرزانه آثاری مانند فیلم مستند جزیره خارک، ترجمه رمان فرانسوی «قرنطینه» فریدون هویدا و ترجمه آثاری از گوگول، فروید، اشتفان، رنه، گروسه و چخوف به چشم می‌خورد. او سال‌های آخر عمر خود را در پاریس گذراند و همچون صادق هدایت در همین شهر چشم از جهان فروبست.