پس از سفر وزیر ارتباطات دولت ابراهیم رئیسی به روسیه، موج تازه‌ای از محدودسازی اینترنت در ایران آغاز شده است. با توجه به تصمیم جدی دولت سیزدهم برای تکمیل «شبکه ملی» اطلاعات و پیشبرد سیاست‌ها و طرح‌هایی مانند «طرح صیانت» و اینترنت طبقاتی، به نظر می‌رسد که ایران و روسیه قرار است همکاری‌هایی در حوزه فناوری اطلاعات داشته باشند و ایران از تجربه روسیه برای محدودسازی بیشتر اینترنت کمک بگیرد.

تحقق «اینترنت ملی» با استفاده از تجربه‌های روسیه 

 با توجه به رفع فیلتر مرورگر روسی «یاندکس» در ایران، گمان استفاده از تکنولوژی‌های روسی برای تکمیل «اینترنت ملی» در ایران، بیش از پیش مطرح است. لایحه «موافقت‌نامه همکاری جمهوری اسلامی‌ ایران و دولت فدرال روسیه در حوزه امنیت ملی اطلاعات» که از طرف دولت ابراهیم رئیسی در تیرماه سال جاری به مجلس فرستاده شد، نیز این موضوع را تصدیق می‌کند. در این موافقت‌نامه به همکاری‌های امنیتی، تبادل اطلاعات، و امکان سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های اطلاعاتی در حوزه فناوری اطلاعات اشاره شده است. 

شاید بتوان مهم‌ترین بخش سفر وزیر ارتباطات ایران به روسیه را دیدار او با اعضای «مرکز ملی راهبری ارتباطات، فناوری، اطلاعات و رسانه‌های جمعی روسیه» (Roskomnadzor) دانست. در چند ماه گذشته، روسیه قوانین سختگیرانه خود را در قبال استفاده از ابزارهای خارجی تشدید کرده است و تا مرز قطع کامل ارتباط با شبکه جهانی اینترنت پیش رفته است. در ژوییه ۲۰۲۲، قانونگذاران روسیه دستور ایجاد یک فروشگاه برنامک بومی را صادر کردند که بر روی گوشی‌های جدید نصب شود.  پارلمان روسیه همچنین به صدور اجازه دسترسی به داده‌های بیومتریک افراد از بانک‌ها و افزودن آن‌‌ها به یک پایگاه داده بزرگ، رای داد. در ژوئن نیز روسیه قوانین سختگیرانه خود را در مورد سرویس‌های خارجی تشدید کرد و یک «پایگاه‌ داده‌» راه‌اندازی کرد که کدهای IMEI تلفن‌های همراه را جمع‌آوری کند، و پیش‌نویس قانونی را ارائه کرد که بر اساس آن، استفاده از نرم‌افزارهای خارجی در زیرساخت‌های کشور، تا سال ۲۰۲۵ متوقف می‌شود.

روسیه شیوه‌های مختلف محدودسازی اینترنت را آزموده است و در این راه از تجربه‌های چین نیز بهره برده است. سفر وزیر ارتباطات ایران و جمعی از نمایندگان شرکت‌های داخلی فعال در حوزه فناوری اطلاعات ایران به روسیه و دیدار آن‌ها با دستگاه سانسور اینترنت روسیه، نیز نشان از آن دارد که حکومت ایران می‌‌کوشد تا از این الگو پیروی کند و با کمک روسیه، بیش از یک دهه تلاش برای راه‌اندازی اینترنت ملی را به ثمر برساند.

خاموشی اینترنت در ایران؛ چقدر دور، چقدر نزدیک

در ماه‌های اخیر، حکومت ایران اقدامات زیادی در مسیر مسدود کردن دسترسی شهروندان به اینترنت آزاد انجام داده است. یکی از این اقدامات، مسدود‌سازی پروتکل‌های رمزنگاری‌شده، با هدف ازکاراندازی ابزارهای دور زدن فیلترینگ است. این اختلالات اخیر که با دستکاری «دی‌ان‌اس»‌ها و پروتکل‌های «تی‌ال‌اس» ایجاد شده است، نه‌تنها موجب از کار افتادن بسیاری از فیلترشکن‌ها شده است، بلکه بسیاری از سرویس‌های دیگر را هم مختل کرده است. در پی ایجاد اختلال در «تی‌ال‌اس» که رمزنگاری ارتباط بین کاربر و سرور را بر عهده دارد، برقراری تماس در برنامک‌های «واتس‌اپ» و «اسکایپ» نیز برای برخی از کاربران مختل شده است. 

ایجاد اختلال در بازرسی «ژرف‌بسته‌ها» (DPI)، نشانگر تکامل سیستم سانسور اینترنت در ایران است. در این روش فیلترینگ که برای مسدود‌سازی پروتکل‌های رمزنگاری‌شده هم به‌کار گرفته شده است، سیستم سانسور بسته‌‌های ردوبدل شده را تا آخرین لایه، یعنی بخش «نشانگر نام سرور» (SNI)، بررسی می‌کند. چون نام میزبان موردنظر در نشانگر نام سرور رمزگذاری نشده است، سیستم سانسور با استراق‌سمع می‌تواند درخواست‌های کاربران را مشاهده کند و در آنجا پروتکل‌های مورد نظر را مسدود کند. در این روش مسدودسازی، به وضوح ردپای سیستم سانسور چین دیده می‌شود. مسدودسازی پروتکل‌های رمزنگاری‌شده را می‌توان دستاورد همکاری سیستم سانسور چین با وزارت ارتباطات ایران دانست.

علاوه بر تکامل سیستم سانسور اینترنت در ایران، میزان قطعی اینترنت نیز به طرز چشمگیری افزایش یافته است. تنها در ۱۰ روز اول مرداد، پنج اختلال سراسری و قطعی منطقه‌ای در کشور رخ داده است. داده‌های وب‌سایت «تشخیص و تحلیل قطعی اینترنت» (IODA) نشان از آن دارد که جز دو استان خراسان جنوبی و چهارمحال و بختیاری، تمام استان‌های کشور در ۱۰ روز اول مرداد با قطعی یا اختلال در اینترنت مواجه شده‌اند. رنگ آبی در نقشه، نشان‌دهنده استان‌هایی است که اختلال اینترنت در آن‌ها رخ داده، و رنگ قرمز بیانگر اختلال‌های شدید اینترنت است.

شدیدترین اختلالات در استان‌های فارس، کرمان، همدان، و یزد رخ داده است. شبکه اینترنت در استان فارس از سوم تا هفتم مرداد با اختلال گسترده و کاهش سطح دسترسی به شبکه همراه بوده است. روز هفتم مرداد نیز اینترنت اپراتورهای مخابرات، ایرانسل، و همراه اول، در چند استان قطع بوده است. همچنین، شرکت همراه اول در چند استان، از جمله تبریز، «اینستاگرام»  و «ویکی‌پدیا» را مسدود کرد.

همکاری وزارت ارتباطات ایران با چین و روسیه و نیز اظهارات وزیر ارتباطات در جلسه رای‌اعتماد مجلس مبنی بر اجرای شبکه ملی اطلاعات طی چهار سال، نشان از جدیت حکومت ایران در راه‌اندازی «اینترنت ملی» و دیوارکشی بین شهروندان و جریان آزاد اطلاعات دارد. چنانچه در جلسه تاریخ ۲۱ تیر نیز «شورای عالی فضای مجازی» که با حضور ابراهیم رئیسی برگزار شد، پیشرفت ۴۳ درصدی شبکه ملی اطلاعات را بررسی کرد و وزارت ارتباطات ملزم شد که پیشرفت این شبکه را تا پایان سال به حداقل ۶۶ درصد برساند.

با توجه به آنکه بخش چشمگیری از «اهداف عملیاتی شبکه ملی اطلاعات»، از جمله مزیت بخشی اقتصادی و کیفی به سرویس‌های داخلی، راه‌اندازی خدمات ابری داخلی، و استقرار خدمات پایه کاربردی اجرایی شده است و «اهداف عملیاتی محتوا»، از قبیل «شبکه اختصاصی کودکان و نوجوانان» و «ارتقای توان دستگاه‌های امنیتی در فضای مجازی» نیز در حال اتمام است، به نظر می‌رسد که تکمیل پروژه «اینترنت ملی» و قطع کامل دسترسی شهروندان به اینترنت آزاد، در دولت سیزدهم رخ خواهد داد.