دسترسی به اینترنت آزاد در ایران به معضلی تبدیل شده است که وضعیت آن روز‌به‌روز بحرانی‌تر می‌شود. ابراهیم رئیسی، رئیس دولت سیزدهم جمهوری اسلامی ایران، که در دوران نامزدی انتخابات ریاست جمهوری اعلام کرده بود «امروز اینترنت به حق مردم تبدیل شده و مسائل آموزشی و اقتصادی در اقصی نقاط کشور در بستر فضای مجازی انجام می‌شود»، بعد از رسیدن به قدرت خواهان «سالم‌سازی و ایمن‌سازی فضای مجازی» شد و اعلام کرد که «غفلت در این زمینه از هیچ دستگاهی پذیرفته نیست.»

وضعیت اینترنت در پنج ماه نخست سال

اغلب کشورهای دنیا در توسعه و پیشرفت اینترنت روندی صعودی داشته‌اند، اما در ایران از آغاز به کار دولت سیزدهم، اختلال و محدودسازی‌ اینترنت افزایش چشمگیری داشته و تجربه این روزهای کاربران اینترنت چیزی شبیه به تجربه اینترنت در یک دهه قبل است. این روزها کاربران اینترنت در ایران از تلاش‌ به‌منظور اتصال و انتظارهای چند دقیقه‌ای برای وارد شدن به سرویس موردنظر می‌گویند، اتفاقی که در کشورهای دیگر سال‌هاست به خاطره‌ها پیوسته است.

بررسی داده‌های وب‌سایت «تشخیص و تحلیل قطعی اینترنت» (IODA) نشان می‌دهد که در پنج ماه نخست امسال، دست‌کم ۲۵ روز شبکه اینترنت ایران با اختلال گسترده سراسری همراه بوده است. بررسی‌ها نشان می‌دهد که تنها در بازه زمانی ۲۳ تا ۳۰ مرداد در بیش از ۱۵ استان کشور اختلال گسترده یا قطعی مقطعی اینترنت رخ داده است.

در اواسط اردیبهشت ۱۴۰۱ و به دنبال اعتراض‌های مردمی، اینترنت تلفن همراه در چندین شهر استان خوزستان قطع شد و اینترنت ثابت نیز با اختلال‌های زیادی همراه بود. این اختلال‌ها بعد از چند روز به دیگر استان‌های کشور هم رسید. در اختلال‌های اردیبهشت‌ماه،‌ رویکرد فیلترینگ غیرهمسان مشهود بود، به‌طوری‌که سطح دسترسی افراد مختلف به اینترنت تفاوت داشت.

به دنبال فاجعه متروپل، محدودسازی دسترسی به سرویس‌های پرمخاطب و قطعی‌های مقطعی در سراسر کشور گسترده‌تر و با رویکردی متفاوت انجام شد. برخلاف محدودسازی‌های اردیبهشت‌ که در آن تفاوت سطح دسترسی به اینترنت دیده می‌شد، در خردادماه اختلال و قطع همگانی اینترنت مشهود بود. مسئولان حکومت ایران نیز که همیشه سیاست تکذیب و سکوت را در مواجهه با مشکلات پیش می‌گیرند، این بار هم اقدامی مشابه داشتند. عیسی زارع‌پور چند روز بعد از قطعی اینترنت در خوزستان و اختلال‌های سراسری، با بیان جمله معروف «دیروز اعلام شد رتبه ایران حتی یک پله افزایش داشته است»، محدودسازی اینترنت را تکذیب کرد. نکته مهم این است که وزارت ارتباطات همواره برای سنجش سرعت اینترنت به سرویس «اسپید تست» ارجاع می‌دهد. این سرویس در ایران سرور دارد و بر اساس پهنای باند شبکه داخلی، سرعت اینترنت را می‌سنجد، نه پهنای باند اینترنت بین‌المللی که انواع اختلال‌ها و محدودسازی‌ها روی آن اجرا شده است.

بر اساس طرح صیانت، هرگونه فعالیت در زمینه تولید، توزیع و عرضه فیلترشکن حتی با مقاصد غیرتجاری ممنوع است و مرتکب، به حبس و جزای نقدی محکوم می‌شود. همچنین طبق این طرح، وزارت ارتباطات موظف است که به‌طور مستمر این نرم‌افزارها را شناسایی و غیرقابل استفاده کند. مسدودسازی فیلترشکن‌ها در خردادماه به شکل گسترده‌تری اجرایی شد و وزارت ارتباطات برای از کار انداختن ابزارهای دور زدن فیلترینگ، از روشی جدید استفاده کرد تا نشان دهد طرح صیانت پیش از تصویب در حال اجراست. در این روش اقدام‌هایی جدید که نمونه آن در سیستم سانسور اینترنت کشور چین دیده شده است به کار رفت. وزارت ارتباطات با دستکاری در پروتکل رمزنگاری‌شده «تی‌ال‌اس» که رمزنگاری ارتباط بین «کلاینت» و «سرورها» را بر عهده دارد، نه تنها فیلترشکن‌ها را مسدود کرده، بلکه باعث مختل شدن تماس‌ بر روی برخی از پیام‌رسان‌ها، ازجمله واتس‌اپ و اسکایپ شده است، زیرا این پیام‌رسان‌ها برای برقراری امنیت ارتباطات از پروتکل‌های رمزنگاری‌شده استفاده می‌کنند.

بعد از مسدودسازی فیلترشکن‌ها، نوبت به محدودسازی موتورهای جست‌وجو رسید. وزارت ارتباطات در تیرماه با کمک اپراتورها «جست‌وجوی امن» را به‌صورت پیش‌فرض برای همه کاربران فعال کرد، به‌طوری که کاربران امکان غیرفعال کردن جست‌وجوی ایمن را نداشتند. فعال‌سازی اجباری جست‌وجوی امن با روش سرقت «دی‌ان‌اس» انجام شد؛ بدین شکل که وقتی یک فرد درخواستی برای موتور جست‌و‌جو ارسال می‌کند، به‌جای دریافت یک آی‌پی واقعی و اتصال به موتور جست‌وجو، به سمت آی‌پی جست‌وجوی ایمن سوق داده می‌شود و امکان تغییر دادن و غیرفعال کردن آن را هم ندارد. چند روز پس از این اتفاق وزیر ارتباطات ادعا کرد که این فعال‌سازی «خواسته خانواده‌ها» بوده است.

وزیر ارتباطات در مردادماه، چند روز بعد از محدودسازی موتورهای جست‌وجو، به روسیه سفر کرد. دیدار وزیر ارتباطات و جمعی از شرکت‌های داخلی فعال در حوزه ارتباطات، با دستگاه سانسور اینترنت روسیه و همچنین لایحه «موافقتنامه همکاری جمهوری اسلامی‌ ایران و دولت فدرال روسیه در حوزه امنیت ملی اطلاعات» موجب شد که بحث همکاری روسیه با حکومت ایران در پیشبرد طرح موسوم به «اینترنت ملی» بیش از پیش مطرح شود. پس از سفر وزیر ارتباطات به روسیه، اختلال روی شبکه اجتماعی بیشتر شد و ردپای نظام سانسور اینترنت چین در ایران واضح‌تر از همیشه به چشم می‌آمد. شایان ذکر است که چین به روسیه هم در راه‌اندازی اینترنت ملی این کشور کمک زیادی کرده است.

اولویت اصلی وزارت ارتباطات، مسدودسازی شبکه‌های اجتماعی

وزارت ارتباطات جمهوری اسلامی ایران در هفته‌های اخیر مسدودسازی دسترسی به اینستاگرام و پیام‌رسان‌ها را در دستور کارش قرار داده و در این راه از هیچ تلاشی فروگذاری نکرده است. این بار سیستم سانسور اینترنت ایران با مسدودسازی حداکثری آدرس‌های اینستاگرام، با اختلال تصادفی در لایه‌های مختلف شبکه، ازجمله «دی‌ان‌اس» و «تی‌سی‌پی» و ارسال پاسخ نادرست یا بی‌پاسخ گذاشتن درخواست کاربر، دسترسی به اینستاگرام را مختل کرده‌ است. داده‌های ثبت‌شده در موسسه رصد سانسور اینترنت (OONI) بیانگر آن است که در اغلب اپراتورها، آدرس‌های ورود به اینستاگرام مسدود شده‌اند.

وزیر ارتباطات چند روز بعد از اختلال‌های اینستاگرام بار دیگر با ادعای «دیروز اعلام شد رتبه ایران حتی دو پله افزایش داشته است» در مورد اختلال در دسترسی به شبکه‌های اجتماعی چنین پاسخ داد: «این بحث‌های منفی را نمی‌دانم چه کسانی به وجود می‌آورند. سرعت اینترنت افزایش یافته، میزان دقیق آن را نمی‌دانم، اما سرعت افزایش یافته.»

چند روز بعد از اختلال در اینستاگرام، نوبت به پیام‌رسان‌ها رسید و اپراتورها به مسدودسازی پیامک‌های حاوی رمز فعال‌سازی اقدام کردند. بررسی‌ها نشان می‌دهد که اپراتورهای تلفن همراه نه تنها پیامک‌های حاوی رمز فعال‌سازی پیام‌رسان‌ها را مسدود کرده‌اند، بلکه هر پیامی که حاوی کلمه (CODE) بوده، ارسال نشده است. این اقدام اپراتورها نشان‌دهنده شنود ارتباطات و نقض حریم خصوصی کاربران است. به دنبال این اتفاق ایرانسل اعلام کرد «دریافت نکردن پیامک کد تایید ورود به پلتفرم‌های خارجی حاصل سیاست این پلتفرم‌ها است و به اپراتورهای ایرانی ارتباطی ندارد.» این در حالی است که سانسور شدن واژه (CODE) در تمام پیامک‌ها، حتی در ارتباطات بین دو کاربر، نشان‌دهنده آن است که این اقدام در راستای طرح صیانت و سخت‌تر کردن دسترسی به پیام‌رسان‌ها و از سمت اپراتورهای داخلی بوده است.