فیلم سینمایی «عنکبوت مقدس» که از زمان رونمایی در جشنواره کن ۲۰۲۲ به کابوس حکومت ایران تبدیل شده بود، با راهیابی به رقابت اسکار بار دیگر آن کابوس را زنده خواهد کرد. این فیلم به کارگردانی علی عباسی، به عنوان نماینده دانمارک به آکادمی علوم و هنرهای سینمایی آمریکا معرفی شد و قرار است در بخش بهترین فیلم بین‌المللی، با نمایندگان سایر کشورها رقابت کند.

عباسی که مقیم دانمارک است، در «عنکبوت مقدس» داستان قتل‌های زنجیره‌ای در مشهد در پایان دهه ۱۳۷۰ را به تصویر کشیده است؛ قتل‌هایی که سعید حنایی با انگیزه مذهبی مرتکب می‌شد و قربانیانش زنان تن‌فروش پایتخت مذهبی ایران بودند. او به شهادت اعتراف‌هایش که در رسانه‌های داخلی ایران و مستند «و عنکبوت آمد»، ساخته مازیار بهاری، علنی شد، آن زنان را به خانه خود می‌کشید و به قتل می‌رساند. حنایی که در خانواده‌ای مذهبی بزرگ شده بود، به ادعای خود، قتل این زنان را پس از آن شروع کرد که یک راننده مسافرکش در مشهد همسر او را با یکی از زنان تن‌فروش اشتباه گرفت و برایش مزاحمت ایجاد کرد. او می‌گفت که قصدش از کشتار این زنان «پاکسازی» بوده است.

چنین اتفاقی جامعه ایران را که در آن دوران تحت تاثیر انتخابات دوم خرداد ۱۳۷۶ به سمت نوعی آزادی‌خواهی کنترل‌شده حرکت می‌کرد، تکان داد؛ اما به جز مستند مازیار بهاری، اثر تصویری دیگری درباره این قاتل زنجیره‌ای ساخته نشد. انگیزه مذهبی سعید حنایی بزرگ‌ترین مانع بود و تندروهای مذهبی چندان علاقه‌ نداشتند تصویری از قاتلی روی پرده سینما بیاید که به دلیل اعتقادات مذهبی جنایت می‌کند.

قتل‌های زنجیره‌ای مشهد روی پرده سینما

با این حال، دو دهه بعد، با فاصله کمی از هم، دو فیلم سینمایی درباره قتل‌های سعید حنایی ساخته شدند؛ ابتدا «عنکبوت» به کارگردانی ابراهیم ایرج‌زاد که در سال ۱۳۹۸ با بازی محسن تنابنده در نقش قاتل ساخته شد و اجازه نمایش در جشنواره فجر سی‌وهشتم را نیافت و نسخه سانسورشده‌ آن دو سال بعد، مدت کوتاهی اکران شد.

اما علی عباسی، با سابقه ساخت فیلم تحسین‌شده «مرز» و کسب جایزه بخش نوعی نگاه جشنواره کن، هم سراغ همین داستان رفت و «عنکبوت مقدس» را ساخت که به بخش مسابقه اصلی جشنواره کن ۲۰۲۲ راه یافت. فیلم او بر خلاف «عنکبوت»، نه از زاویه دید قاتل، بلکه از زاویه دید یک زن خبرنگار (با بازی زر امیرابراهیمی) روایت می‌شود.

عباسی به دلیل آنکه «عنکبوت مقدس» را خارج از ایران ساخت، با صراحت و جسارت بیشتری به جنبه‌های مذهبی قتل‌های زنجیره‌ای سعید حنایی پرداخت و نقش مشهد به عنوان محلی برای اشاعه عقاید تندروانه مذهبی را برجسته کرد. به همین دلیل بود که نمایش فیلم در جشنواره کن با اعتراض شدید مقام‌های فرهنگی دولت ایران و رسانه‌های نزدیک به حکومت مواجه شد و آن‌ها سعی کردند با زدن برچسب «توهین به مقدسات»، آن را برای مخاطب ایرانی منفور جلوه دهند.

خشم جمهوری اسلامی از ساخت «عنکبوت مقدس» حتی بعد از جشنواره کن و اهدای جایزه بهترین بازیگر زن به امیرابراهیمی هم ادامه یافت و محمد خزاعی، رئیس سازمان سینمایی وزارت ارشاد، در مصاحبه‌ای اعلام کرد که هایده صفی‌یاری، تدوینگر این فیلم، اجازه ندارد در ایران فعالیت کند. پیش از او، محمدمهدی اسماعیلی، وزیر ارشاد، هم گفته بود کسانی که در داخل ایران با این فیلم همکاری کرده‌اند، «تنبیه» خواهند شد.

مجموعه موضع‌گیری‌های حکومتی درباره این فیلم نشان داد روایت‌های خارج از چارچوب رسمی درباره مسائل داخل ایران تا چه حد گران تمام می‌شود. به‌خصوص که «عنکبوت مقدس» با حضور بازیگران ایرانی و به زبان فارسی ساخته شد و به‌زودی مانند سایر فیلم‌های خارجی، امکان تماشای آن در داخل ایران- هرچند به روش‌های غیررسمی- هم فراهم خواهد شد.

البته موضع حکومت ایران بر روند دیده شدن این فیلم تاثیری نگذاشت و به فاصله کوتاهی، نه تنها در فرانسه به نمایش عمومی درآمد، بلکه حضور آن در جشنواره فیلم اورشلیم هم خبرساز شد.

وارث سینماگران برجسته دانمارکی

با چنین پیشینه‌ای اصلا عجیب نبود که «عنکبوت مقدس» یکی از مهم‌ترین نامزدهای دانمارک برای رقابت در رشته بهترین فیلم بین‌المللی اسکار ۲۰۲۳ باشد. جایگاه این کشور در سینمای جهان چشمگیر است و در طول تاریخ سینما، فیلمسازان سرشناسی از این کشور برخاسته‌اند و با آثارشان سینمادوستان و منتقدان را تحت تاثیر قرار داده‌اند؛ از کارل تئودور درایر تا لارس فون‌تریه.

آخرین نمونه مشهور، فیلم «یک دور دیگر» ساخته توماس وینتربرگ بود که جایزه اسکار بهترین فیلم خارجی را در سال ۲۰۲۱ به دست آورد و بازی مس میکلسن در آن بسیار جلب توجه کرد. سینمای دانمارک با چنین سابقه‌ای، امسال سه نامزد برای معرفی به آکادمی اسکار داشت؛ «عنکبوت مقدس»، «همیشه» و «مانند بهشت».

موسسه فیلم دانمارک روز پنجم مهر اعلام کرد که ساخته علی عباسی را برای رقابت در جایزه اسکار معرفی کرده است. رئیس هیئت انتخاب فیلم دانمارک برای اسکار در توضیح دلایل برگزیدن «عنکبوت مقدس»، گفت که این فیلم داستانی مهم درباره «زن‌ستیزی» را روایت می‌کند و هم‌زمان تماشاگرانش را در تعلیق نگه می‌دارد.

در وهله اول، انتخاب فیلم علی عباسی از طرف دانمارک به این دلیل که داستان آن در کشور دیگری می‌گذرد و به زبانی غیر از دانمارکی ساخته شده است، عجیب به نظر می‌رسد؛ اما حتی پیش از معرفی رسمی آن به عنوان نماینده این کشور در اسکار ۲۰۲۳، هم انتخابی قابل پیش‌بینی بود. نشریات سینمایی آمریکا بعد از موفقیت این فیلم در جشنواره کن گمانه‌زنی کرده بودند که به رقابت اسکار هم وارد شود.

به دست آوردن جایزه از بخش مسابقه جشنواره کن نکته‌ای نیست که در رقابت برای جوایز سینمایی آمریکا نادیده گرفته شود. در رقابتی که نمایندگان بیش از ۹۰ کشور حضور دارند، کسب جایزه از مهم‌ترین جشنواره سینمایی دنیا امتیازی قابل‌توجه است؛ هرچند «عنکبوت مقدس» برای رسیدن به فهرست اولیه و سپس پنج نامزد نهایی اسکار ۲۰۲۳، مسیری دشوار پیش رو دارد و باید با آثار کارگردانان موفقی مانند رشید بوشارب (الجزایر)، آلیس دیوپ (فرانسه) و ادوارد برگر (آلمان) رقابت کند.

هنوز کشورهای زیادی نمایندگان خود را معرفی نکرده‌اند و طی روزهای آینده آرایش کامل این رقابت واضح‌تر خواهد شد. یکی از رقبای «عنکبوت مقدس» در این رقابت نماینده ایران است؛ «جنگ جهانی سوم» ساخته هومن سیدی که دو جایزه بخش افق‌ها جشنواره ونیز ۲۰۲۲ را به دست آورد.

اگر حاشیه‌های جشنواره کن نبود، احتمالا رقابت علی عباسی با سعید روستایی و فیلمش، «برادران لیلا»، در اسکار هم تکرار می‌شد؛ اما توقیف رسمی فیلم روستایی بعد از جشنواره کن باعث شد که حتی در فهرست فیلم‌های قابل بررسی ایران برای اسکار ۲۰۲۳ هم حضور نداشته باشد و این بار عباسی با یک فیلمساز جوان ایرانی دیگر رقابت کند.

آنچه می‌تواند شانس «عنکبوت مقدس» در اسکار امسال را بیشتر کند، اعتراض‌های در جریان داخل ایران است که زنان در آن، نقشی مهم و تعیین‌کننده‌ دارند. کشته شدن مهسا امینی حادثه‌ای بود که کاسه صبر زنان زیر بار ظلم چهار دهه اخیر را لبریز کرد و آن‌ها می‌کوشند به سیطره حکومتی که زن‌ستیزی یکی از ویژگی‌های بارز آن است، پایان دهند.

اگر این خیزش-که برخی سیاستمداران غیرایرانی آن را انقلاب فمینیستی خوانده‌اند- ادامه یابد، فیلم علی عباسی به عنوان اثری سینمایی که زن‌ستیزی در ایران با انگیزه‌های مذهبی را به نمایش گذاشته است، فراتر از یک فیلم سینمایی عادی بررسی خواهد شد و می‌تواند برای کسب جوایز سینمایی آمریکا و به‌خصوص اسکار بخت بالایی داشته باشد.