با نمایش فیلم «عنکبوت مقدس» ساخته علی عباسی در بخش مسابقه هفتادوپنجمین جشنواره کن و نزدیک شدن به زمان اولین موعد روی پرده رفتن «برادران لیلا» ساخته سعید روستایی، توجه رسانه‌ها و مخاطبان به دو کارگردان ایرانی جلب شده است که با ساخت فیلم‌هایی خارج و داخل ایران به این رویداد مهم سینمایی راه یافته‌اند. اما شاید وجه مشترک دو فیلمساز نوظهور ایرانی آن باشد که حاصل کارشان فرصت نمایش در ایران را به دست نیاورد.
از میان این دو فیلم، شانس نمایش «عنکبوت مقدس» در ایران نزدیک به صفر است. علی عباسی فیلمش را در اردن فیلمبرداری کرده و هیچ‌یک از محدودیت‌ها و قواعد حاکم بر فیلم‌های ایرانی مانند حجاب زنان و البته احتیاط در نمایش انگیزه‌های مذهبی و ایدئولوژیک یک قاتل زنجیره‌ای که زنان کارگر جنسی را می‌کشد، رعایت نکرده است. حتی اگر او بر اساس مقررات سختگیرانه دستگاه سانسور سینما در ایران فیلم می‌ساخت، به‌دلیل آن که قبل از تولید از وزارت ارشاد مجوز نگرفته بود، امکان اکران فیلمش در ایران را نداشت.
اما حتی فیلم جدید سعید روستایی هم در خطر سانسور است. چند هفته قبل از آغاز جشنواره کن، سایت سینماپرس که صاحب امتیازش «جامعه اسلامی هنرمندان» از تندروترین تشکل‌های فرهنگی نزدیک به اصولگرایان است، با انتشار متنی نمایش فیلم «برادران لیلا» در کن را «افتضاح» مدیریتی خواند، چون این فیلم را هنوز کسی ندیده است و مجوز نمایش ندارد. نویسنده با انتقاد از مدیران سازمان سینمایی دولت ابراهیم رئیسی نوشت بعد از نمایش فیلم سعید روستایی در کن، اگر مشخص شد «مناسب» نمایش در ایران نیست، چه «تبعاتی» در فضای رسانه‌ای ایران خواهد داشت و اشاره کرد «خارجی‌ها» این فیلم را کامل دیده‌اند و فقط ایرانی‌ها باید «نسخه‌های دیگری» از آن را تماشا کنند.
انتشار این یادداشت در رسانه‌ای که خود را «مدافع سینمای انقلاب اسلامی» می‌خواند، هرچند انتقادش به مدیران سینمایی بود، اما در واقع خواستار جلوگیری از نمایش این فیلم در خارج از ایران به شرط بازبینی شد و با اشاره به نسخه‌های دیگر «برادران لیلا» که کامل نیست، بر سانسور شدن این فیلم تاکید کرد.
شاید به همین دلیل باشد که سعید روستایی پیش از نمایش فیلمش در کن، در مصاحبه‌ای با نشریه ورایتی گفت که اگر قرار باشد فیلم جدیدش در ایران سانسور شود، ترجیح می‌دهد آن را در ایران به نمایش نگذارد. این اظهار نظر جسورانه شاید به واقعیت تبدیل نشود و ملاحظات مختلف از پاسخگویی به تهیه‌کننده تا امکان ادامه فعالیت در ایران باعث شود این کارگردان جوان به حذف شدن صحنه‌هایی از فیلمش برای اکران عمومی در ایران تن دهد، اما به هر حال نشانگر هراس فیلمسازان از تشدید سانسور در ایران است. روستایی در بخش دیگری از مصاحبه خود گفت که با روی کار آمدن دولت ابراهیم رئیسی دریافت مجوز برای فیلمسازان دشوارتر شده است و مسئولان جدید سانسور بیشتری «تحمیل» می‌کنند.
تاریخچه پرفراز و نشیب سینمای ایران در کن
حضور فیلم‌های ایرانی در جشنواره کن بیش از شش دهه پیشینه دارد؛ از ۱۹۶۱ که فیلم کوتاه «کوروش کبیر» ساخته مصطفی فرزانه در این فستیوال سینمایی معتبر شرکت کرد تا همین روزها که کن ۲۰۲۲ میزبان دو فیلم ایرانی در بخش مسابقه اصلی و یک فیلم ایرانی در بخش هفته منتقدان است.
اولین فیلم سینمایی ایرانی که در جشنواره کن روی پرده رفت، «شب قوزی» ساخته فرخ غفاری بود که در ایران اکران موفقی نداشت، چون از جریان غالب سینمای فارسی دهه ۱۳۴۰ دور بود. «پستچی» داریوش مهرجویی هم پنج سال بعد در بخش دو هفته کارگردانان جشنواره به نمایش درآمد. این فیلم در ایران مدتی توقیف بود و با تاخیر به نمایش عمومی درآمد.
Read More
This section contains relevant reference points, placed in (Inner related node field)
به این ترتیب، جشنواره کن برای فیلم‌های ایرانی چندان خوش‌یمن نبود. معمولا فیلم‌های هنری و انتقادی وارد این فستیوال می‌شدند که در ایران یا با استقبال مواجه نمی‌شدند یا با تاخیر روی پرده می‌رفتند. این روند در سال‌های بعد از انقلاب هم ادامه داشت. «چریکه تارا» ساخته بهرام بیضایی که هم‌زمان با پیروزی انقلاب ۵۷ تولید شد، در ایران هرگز فرصت نمایش نیافت و به یکی از اولین آثار سینمایی توقیف‌شده در دوران جمهوری اسلامی تبدیل شد، اما در بخش رقابتی نوعی نگاه جشنواره کن ۱۹۸۰ به نمایش درآمد.
عباس کیارستمی بیشترین حضور در جشنواره کن را در میان فیلمسازان ایرانی داشت. داستان او از سال ۱۹۹۲ با نمایش «زندگی و دیگر هیچ» در بخش نوعی نگاه کن آغاز شد. دو سال بعد «زیر درختان زیتون» در بخش مسابقه اصلی پذیرفته شد و در سال ۱۹۹۷ «طعم گیلاس» تنها نخل طلا این جشنواره را برای سینمای ایران به ارمغان آورد. این سه فیلم در ایران اکران شدند و «طعم گیلاس» هرچند در سینماهای محدودی روی پرده رفته بود، موفق‌ترین فیلم کارنامه کیارستمی در گیشه داخلی شد.
آثار کوتاه و بلند دیگر کیارستمی در ۱۱ دوره دیگر جشنواره فرانسوی به نمایش درآمد، اما فیلم «آب‌ث آفریقا» آخرین فیلم او بود که در ایران نمایش عمومی داشت. یعنی از ابتدای دهه ۱۳۸۰ به بعد، دیگر هیچ‌یک از آثار این فیلمساز سرشناس در کشور خودش نمایشی در قالب اکران عمومی نداشت و فقط به شکل تک‌سانس در قالب بزرگداشت یا رویدادهای فرهنگی روی پرده می‌رفت. دو فیلم سینمایی آخرش «کپی برابر اصل» و «مثل یک عاشق» که به ترتیب در فرانسه و ژاپن ساخته شدند و هر دو در بخش مسابقه کن حاضر بودند، هیچ شانسی برای نمایش رسمی در ایران نداشتند.
جعفر پناهی دیگر فیلمساز ایرانی مورد علاقه جشنواره کن است که با اولین فیلم بلندش «بادکنک سفید» جایزه دوربین طلایی به‌عنوان بهترین فیلم اول کارگردان را به دست آورد. این فیلم در ایران به نمایش درآمد و از تلویزیون هم پخش شد. اما سایر آثار او که در جشنواره کن شرکت داشتند، هرگز مجوز نمایش در ایران را به دست نیاوردند. پناهی که در سال ۱۳۸۸ بازداشت و بر اساس حکم دادگاه ممنوع‌الخروج شد و اجازه فعالیت در ایران را هم از دست داد، با فیلم‌هایی که مخفیانه و خارج از قالب رسمی ساخت، به حضور در جشنواره‌های جهانی از جمله کن ادامه داد. مهم‌ترین آن‌ها «سه رخ» بود که در سال ۲۰۱۸ جایزه بهترین فیلمنامه این جشنواره را در غیاب سازنده‌اش به دست آورد.
Credit ANNE-CHRISTINE POUJOULAT / AFP
محسن مخملباف با هفت حضور در دوره‌های مختلف جشنواره کن از دیگر کارگردانان ایرانی محبوب جشنواره کن بوده است. فیلم «نوبت عاشقی» بعد از توقیف در ایران به بخش نوعی نگاه رفت و «گبه»، «سلام سینما» و «سفر قندهار» بعد از نمایش در این جشنواره فرصت اکران در ایران را به دست آوردند. سایر آثار او در ایران اجازه نمایش پیدا نکردند. دخترش، سمیرا مخملباف، هم سه بار در این رویداد سینمایی شرکت کرد که از میان سه فیلمش، دو فیلم «سیب» و «تخته سیاه» در ایران اکران محدود داشت و «پنج عصر» در ایران به نمایش درنیامد.
در سال‌های اخیر، اصغر فرهادی سرشناس‌ترین فیلمساز ایرانی حاضر در جشنواره فیلم کن بوده است. این روند از سال ۲۰۱۳ با فیلم «گذشته» آغاز شد که جایزه بهترین بازیگر زن جشنواره را گرفت و از معدود فیلم‌های ایرانی ساخته‌شده در خارج از ایران بود که مجوز اکران داخلی گرفت. «فروشنده» در سال ۲۰۱۶ دو جایزه از این جشنواره گرفت و در ایران هم پرفروش‌ترین فیلم سال شد، اما «همه می‌دانند» که فرهادی با زوج مشهور خاویر باردم و پنه‌لوپه کروز در اسپانیا ساخت، به‌دلیل داستان و پوشش بازیگران زن در ایران اکران نشد. «قهرمان» آخرین حضور فرهادی در جشنواره کن سال گذشته بود که در ایران هم به نمایش درآمد.
مرور شش دهه حضور فیلم‌های ایران در مهم‌ترین جشنواره سینمایی دنیا نشان می‌دهد که اگر فیلم‌های اصغر فرهادی را استثنا در نظر بگیریم، اغلب این آثار در ایران با مشکلات متنوعی مواجه شده‌اند، از توقیف تا تاخیر در اکران و نمایش محدود و شکست در گیشه. اما امسال دو فیلم کارگردانان ایرانی که به بخش مسابقه جشنواره کن راه یافته‌اند و شانس دریافت جایزه دارند، حتی پیش از برگزاری جشنواره در معرض تشدید سانسور سینما در ایران قرار گرفته‌اند و ممکن است «برادران لیلا» بر خلاف دو فیلم قبلی سعید روستایی -که اکران داخلی موفقی داشتند- حتی رنگ پرده را در ایران نبیند.
