بحران انرژی سال ۲۰۲۲ برای کشورهای تولیدکننده انرژی فرصتی مناسب برای بهبود شرایط اقتصادی بود. عربستان سعودی به‌عنوان بزرگ‌ترین صادرکننده نفت جهان، هم در چارچوب اوپک پلاس، در تثبیت بازار نفت نقش مهمی ایفا کرد و هم با سرمایه‌گذاری بیشتر روی تولید نفت و گاز طبیعی، از روند گذار انرژی غافل نماند. عربستان سعودی دارای منابع عظیم گاز شیل است و ریاض با سرمایه‌گذاری ۱۱۰ میلیارد دلاری، در نظر دارد به صادرکننده گاز طبیعی و ال‌ان‌جی تبدیل شود. در عین حال با توجه به ظرفیت بالا در بخش انرژی‌های تجدیدپذیر به‌ویژه خورشید و باد این کشور، روند اجرای پروژه‌ نیروگاه‌های خورشیدی و بادی را نیز تسریع کرده است. ریاض همچنین ۹۰ درصد سهام بزرگ‌ترین شرکت خودروسازی رقیب تسلا در آمریکا را خریده و در سال‌های اخیر به تولید و صادرات هیدروژن سبز و آمونیاک نیز توجه خاصی داشته است.

نقش مهم هیدروژن در روند گذار انرژی

منابع مالی مناسب عربستان سعودی و روابط خوب ریاض با کشورهای تولیدکننده فناوری‌های موردنیاز در روند گذار انرژی مثل چین و ژاپن، باعث شده است تا این کشور بتواند به‌صورت برنامه‌ریزی‌شده، در راستای اهداف کربن صفر حرکت کند. در سال‌های اخیر، صنعت هیدروژن موردتوجه کشورها قرار گرفته است تا بتواند به‌عنوان انرژی پاک به‌تدریج در تولید بخشی از برق موردنیاز کشورها در سال‌های آینده نقش ایفا کند. هیدروژن در حال حاضر به‌صورت سبز-فیروزه‌ای- و خاکستری-آبی موجود است.

در مورد هیدروژن سبز باید گفت که این نوع هیدروژن كه به‌عنوان هیدروژن تجدیدپذیر نيز شناخته می‌شود، با انرژی پایدار تولید می‌شود. شناخته‌شده‌ترین روش الکترولیز است که در آن، آب (H2O) از طریق الکتریسیته سبز به هیدروژن (H2) و اکسیژن (O2) تقسیم می‌شود. در ضمن هیدروژن بعد از ترکیب با اکسیژن (عملیات سوختن) به آب تبدیل می‌شود و سوخت آمونیاک نیز بعد از سوختن به آب و اکسید نیتروژن تبدیل می‌شود؛ از سوختن آن‌ها طی این روندها، گاز گلخانه‌ای تولید نمی‌شود و کاملا پاک است و کلا در خدمت اهداف زیست محیطی همه کشورهای تولیدکننده و مصرف‌کننده انرژی خواهد بود.

آلمان تابستان گذشته توانست اولین قطاری را که با سوخت هیدروژن کار می‌کند، به‌صورت رسمی برای حمل‌ونقل بین‌شهری به کار گیرد. این قطار از هامبورگ حرکت کرد و مسیر آن به اولین مسیری ریلی تبدیل شد که به‌طور انحصاری به فعالیت ناوگان قطارهای هیدروژنی آلمان (در حال حاضر پنج قطار) اختصاص یافت. دولتمردان آلمانی امیدوارند با شروع فعالیت این قطار و اجرای این پروژه، سالانه هشت تن کمتر دی‌اکسید کربن تولید کنند.

برنامه جامع عربستان سعودی برای تولید هیدروژن

عربستان سعودی در راستای اهداف پیمان زیست محیطی پاریس و کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای، در کنار تنوع‌بخشی به منابع اقتصادی و درآمد ارزی، در نظر دارد بر اساس چشم‌انداز۲۰۳۰، با تولید سالانه ۲.۹ میلیون تن هیدروژن، به بزرگ‌ترین تولیدکننده هیدروژن جهان تبدیل شود. این میزان در سال ۲۰۳۵ به چهار میلیون تن در سال خواهد رسید.

با نگاهی به برنامه چین برای تولید ۱۰۰ تا ۲۰۰ هزار تن هیدروژن در سال و برنامه اروپا برای تولید سالیانه یک میلیون تن هیدروژن، می‌توان به عمق هدف بلندپروازانه عربستان سعودی در صنعت هیدروژن پی برد. ریاض در نظر دارد با توجه به پتانسیل بالای عربستان سعودی در بخش انرژی خورشیدی و بادی، در بلندمدت به تامین‌کننده اصلی هیدروژن مبتنی بر انرژی‌های تجدیدپذیر تبدیل شود؛ به شرطی که ظرفیت تولید برق از انرژی‌های تجدیدپذیر را افزایش دهد.

به گفته رامی شبانه، محقق مرکز مطالعات و تحقیقات نفت ملک عبدالله، عربستان سعودی با توجه به وجود پتانسیل بالا برای تولید هیدروژن سبز، برای رقابت در این صنعت شانس زیادی دارد. هزینه تولید هیدروژن سبز در عربستان سعودی کمتر از کشورهای دیگر است. قیمت جهانی هیدروژن بین دو تا هفت دلار در هر کیلوگرم متغیر است. با توجه به قیمت کم گاز طبیعی و برق تجدیدپذیر در عربستان سعودی که برای تولید هیدروژن ضروری است، طبیعی است که هزینه تولید هیدروژن سبز در این کشور کمتر خواهد بود

نتایج یک تحقیق جامع که مرکز مطالعات و تحقیقات نفت ملک عبدالله انجام داد، نشان می‌دهد که عربستان سعودی می‌تواند با فراهم کردن شرایط موردنیاز، هزینه تولید هر کیلوگرم هیدروژن سبز را در بلندمدت به یک دلار برساند. هزینه‌های تولید هیدروژن سبز به عواملی مانند هزینه تولید برق تجدیدپذیر، گاز طبیعی و عوامل بار الکترولیز وابسته است.

علی‌رغم کاهش قابل‌توجه هزینه‌های تولید هیدروژن، جهان همچنان برای جایگزینی هیدروژن با سوخت‌های سنتی، به سازوکارهای حمایتی در برخی بخش‌ها نیاز دارد. بعضی کشورها هنوز هم می‌توانند برای تولید هیدروژن آبی از سوخت‌های فسیلی با نرخ بالای انتشار گازهای گلخانه‌ای استفاده کنند. عربستان سعودی در حال ساخت یک پروژه هیدروژن سبز پنج میلیارد دلاری در شهر هوشمند نئوم است. در این پروژه که هدف آن تولید روزانه ۶۵۰ تن هیدروژن بدون کربن است، از انرژی‌های تجدیدپذیر برای تولید هیدروژن سبز استفاده خواهد شد. اولین تولید این کارخانه سال ۲۰۲۶ روانه بازار خواهد شد.

نقش مهم عربستان سعودی در امنیت انرژی شرق آسیا

شرق آسیا بازار هدف کشورهای تولیدکننده نفت، گاز طبیعی و محصولات پتروشیمی است. در این بین، ریاض با بهره‌گیری از ابزار سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های انرژی کشورهای منطقه مثل چین و کره جنوبی، نه‌تنها سهم صادرات خود در بازار این کشورها را حفظ کرده است، بلکه با تنوع‌بخشی به منابع صادراتی، برای دوران گذار انرژی هم به‌تدریج آماده می‌شود.

عربستان سعودی در سپتامبر ۲۰۲۰ توانست نخستین محموله آمونیاک آبی در سطح جهان را به ژاپن صادر کند. آمونیاک آبی به‌عنوان یکی از انرژی‌های دوران گذار انرژی قرار است به‌عنوان سوخت پاک در نیروگاه‌های برق ژاپن استفاده شود.

امنیت انرژی و گذار انرژی در روابط ریاض با کشورهای شرق آسیا در دهه‌های آینده نقش مهمی خواهد داشت. هفته قبل و در جریان سفر وزیر اقتصاد، تجارت و صنایع ژاپن به عربستان سعودی، دو کشور برای تولید سوخت‌های پاک یادداشت همکاری امضا کردند. در این یادداشت که به امضای شاهزاده عبدالعزیز بن سلمان، وزیر انرژی عربستان، و یاسوتوشی نیشیمورا، وزیر اقتصاد ژاپن، رسید، دو کشور استفاده از هیدروژن در بخش حمل‌ونقل را تسریع می‌کنند و تحقیق و توسعه فناوری‌های تولید سوخت هیدروژن و سوخت آمونیاک و فروش آن در بازارهای محلی، دوجانبه، منطقه‌ای و بین‌المللی را در دستور کار قرار خواهند داد.

کارشناسان صنعت هیدروژن بر این عقیده‌اند که صنعت هیدروژن آبی عربستان سعودی به‌احتمال زیاد در بخش شرقی این کشور و در اطراف نواحی صنعتی و منابع طبیعی توسعه خواهد یافت. در این بین، صنعت هیدروژن سبز هم احتمالا در بخش شمال غربی عربستان سعودی توسعه می‌یابد. 

با توجه به منابع عظیم گاز شیل عربستان سعودی، این کشور در حال برنامه‌ریزی برای بهره‌گیری از گاز طبیعی میدان جفوره برای تولید هیدروژن آبی است. میدان جفوره بزرگ‌ترین منبع گاز شیل کشف‌شده در عربستان سعودی و دارای ۲۰۰ تریلیون فوت‌مکعب گاز طبیعی است. آرامکو در نظر دارد تا سال ۲۰۲۴ تولید گاز طبیعی از این میدان را شروع کند. گاز طبیعی این میدان برای تولید هیدروژن سبز نیز به کار خواهد رفت.

عربستان سعودی هدفمندانه در حال تبدیل شدن به بزرگ‌ترین تولیدکننده هیدروژن جهان است و جمهوری اسلامی درصدد رقابت با نفت خام ارزان روسیه در بازار خاکستری است. جمهوری اسلامی نه برای دوران گذار انرژی برنامه‌ای تدوین کرده و نه برای مقابله با تغییرات اقلیمی برنامه جامعی تدارک دیده است. اگر سهم نفت در امنیت جهانی انرژی در دو دهه آینده همچنان به طور تدریجی کاهش یابد، ریاض با سرمایه‌گذاری در تولید هیدروژن و آمونیاک آبی، به ایفای نقش مهم خود در بازار جهانی انرژی ادامه خواهد داد.