پاسخ ساده به سوال فوق این است که اعتراضاتی از نوع اعتراضات آبان ۹۸ در ایران حتما تکرار خواهد شد؛ اما در مورد زمان و جرقه آن یا میزان گستردگی آن، نمی‌توان پیش بینی کرد. نمی‌دانیم که چه چیزی اعتراضات آینده را خواهد زد، همان طور که نمی‌دانستیم بنزین گران خواهد شد و صدها هزار نفر به خیابان خواهند آمد. اما می‌دانیم که زمینه این گونه اعتراضات، با شدت و گستردگی، وجود دارد. این زمینه را با اشاره به وضعیت اقتصادی اقشار شرکت کننده در این اعتراضات، محل اعتراضات، نوع اعتراضات، علت اعتراضات و واکنش به اعتراضات توسط حکومت، می‌توان تشخیص داد.   

اقشار شرکت کننده

اطلاعات رسیده از بیش از ۱۰۰ شهر بزرگ و کوچکی که اعتراضات در آنها مشاهده شده است، نشان می‌دهد که یا شهرهای کوچک بوده‌اند، یا مناطق نسبتا فقیر شهرهای بزرگ. به عنوان نمونه، در تهران بزرگ، اوج اعتراضات در مناطقی مثل رباط کریم، ملارد، شهریار، قلعه حسن‌‌خان، و اسلامشهر بوده است. اعتراضات در اهواز، اصفهان، شیراز، تبریز، و...، همه در مناطق فقیر و زیر متوسط رخ داده‌اند. به نام‌های شهرستان‌هایی که اوج اعتراضات را داشته‌اند و بیشترین کشته در آنها گزارش شده است، نگاه کنید: کرج،بهبهان، مریوان، ماهشهر، خرمشهر، جوانرود، و کرمانشاه. همانند اعتراضات دی ۱۳۹۶، اینها نیز مناطق و شهرهایی هستند با بیشترین میزان بیکاری و فقر. چهل سال سیاست‌های خارجی و داخلی حکومت، جامعه‌ای را شکل داده است که دولت، شصت میلیون نفر از آنها را نیازمند «یارانه» می‌داند. 

برای مردم این مناطق، هیچ چشم‌اندازی در باب بهتر شدن زندگی‌شان از حیث اشتغال و رفاه و زیر ساخت‌ها وجود ندارد، بلکه با تدوام تحریم‌ها و گسترش‌طلبی جمهوری اسلامی و فساد شایع در کشور، وضعیت آنها هر روز بدتر خواهد شد. بنابر این، به همان دلایلی که جوانان این مناطق در این مقطع به خیابان‌ها آمدند و اعتراض کردند، در آینده نیز، اگر احساس کنند که ماشین سرکوب نمی‌تواند بلافاصله آنها را دستگیر کند یا نظام غافلگیر شود، باز به همان دلایل به خیابان‌ها خواهند آمد. مشخص نیست که حکومت تا کجا می‌خواهد یا می‌تواند تعدادی از جوانان این شهرها را به گلوله ببندند، صدها تن از آنها را بازداشت کند، و بعد اعلام کند که «دشمن را عقب زدیم.»

محل اعتراض

اعتراض کنندگان برای اعتراض به مسجد یا دانشگاه یا پارک یا کنار رودخانه نرفتند، بلکه به مناطق شلوغ و خیابان‌ها و میدان‌های اصلی شهر رفتند تا آنها را مسدود کنند و شعار بدهند. این موضوع نشان می‌دهد که تلاش برخی از اعضای مجلس یا فعالان سیاسی برای تعیین محل خاصی برای اعتراضات، کاری بیهوده است؛ زیرا هنگامی که به مخالفان و معترضان مجوز داده نشود، تفاوتی ندارد که در خیابان اجتماع نکنند، یا در پارک. در امر سلبی، نمی‌توان ویژگی‌ها را برشمرد. 

از این جهت، مشخص است که هرگاه ناراضیان فرصت را برای اعتراض مناسب ببینند، حتما به مناطق شلوغ می‌روند؛ چون می‌خواهند دیگران نیز به آنها بپیوندند تا از شدت سرکوب کاسته شود. این امر تغییر نخواهد کرد، مگر آن که شهرداری‌ها (و نه حکومت) به هر گروهی برای اعتراضات غیرخشونت‌آمیز، در هر نقطه از شهر بنا به شرایط و مقتضیات، جواز بدهد. کسانی که جواز اعتراض داشته باشند و نیروهای امنیتی از انها محافظت کنند، دیگر نیازی به دعوت دیگران برای کاهش آسیب‌ها ندارند و پس از اعتراض خود، به خانه‌هاشان می‌روند. همچنین، تا زمانی که حکومت تجمعات مردم را آزاد نکند، نمی‌تواند مرز میان خشونت‌طلبان و مردم آرامش‌طلب را معین کند. در هر شرایطی، کسانی نیز که به تخریب اموال دست می‌زنند، جزء مردم هستند. تمایز آنها در مردم و نامردم بودن نیست؛ در نوع و مشی اعتراض است. اگر اعتراض آزاد باشد، آن‌گاه افراد خشونت‌ورز قابل پیگیری خواهند بود. 

نوع اعتراضات

در اعتراضات آبان ۹۸، هم گردهمایی‌های غیرخشونت‌آمیز و هم آتش زدن بانک‌ها، حوزه‌های علمیه، مراکز انتظامی و شبه نظامی، مشاهده شده است. به نظر می‌آید که بخش خشونت‌محور، سه گونه از چنین مراکزی را هدف قرار داده است:

۱. مراکز مذهبی مثل دفاتر ائمه جمعه و حوزه‌های علمیه که نمادهای حکومت مذهبی هستند

۲. مراکز نظامی و شبه نظامی که هر روز به سرکوب جوانان و زنان اشتغال دارند

۳. مراکز مالی که مردم عادی از آنها بهره‌ای ندارند و عمدتا با وام‌های کم بهره، در خدمت قشر حاکم است

البته روشن نیست که حمله کنندگان به بانک‌ها و اتوبوس‌ها و فروشگاه‌ها، صرفا کار اعترضان باشد. چون حکومت هم می‌تواند از وارد کردن خسارت به اموال عمومی و خصوصی، با متهم کردن معترضان به شرارت، منتفع شود. در فیلم‌های منتشره، نیروهای انتظامی به اتومبیل‌های مردم خسارت می‌زنند و لباس شخصی‌های آن نیز می‌توانسته‌اند چنین کنند. 

احتمال حمله به این مراکز از سوی معترضان نیز هست. اگر این حملات از سوی آنها باشد، حمله به مراکز مذهبی- سیاسی، مبیّن هدف معترضان در سرنگونی حکومت دینی است، حمله به دسته دوم واکنش به سرکوب دایمی و سرکوب در دوران اعتراضات است، و حمله به دسته سوم، ناشی از خشم از نظام فاسد. 

با فرض شرایط خطیر کشور، سه عامل می‌توانست از سطح یا شکل بروز یافته آن جلوگیری کند: 

۱. وجود احزاب و نهادهای مدنی که این گونه اعتراضات را کانالیزه کنند و در فضای عمومی مطرح کنند که جلوی خشم یکباره را می‌گیرد؛

۲. شنیده شدن این اعتراضات از زبان تحلیلگران در روزنامه‌ها و شبکه‌های رادیویی و تلویزیونی داخل کشور به طور معمول؛

۳. این احساس در میان مردم که شرایط، ممکن است بهبود یابد. 

هیچ‌یک از این سه عامل در ایران وجود ندارد، و بنابراین، اعتراضات به سمت حمله به مراکز دولتی و مذهبی‌-دولتی می‌رود، چون تنها در این شرایط است که صدای افراد شنیده می‌شود. در هرم قدرت در ایران تحت جمهوری اسلامی، لایه‌های میانی حذف شده‌اند: بالای هرم امروز با توده‌های بدون سازمان و فرودست درگیر است، همه تریبون‌ها در اختیار حکومت است و به بوق تبلیغاتی تبدیل شده‌اند و روزنامه‌نگاران مستقل یا در خارج کشور هستند یا در زندان، و احساس یاس از اصلاح و بهبود در میان مردم غلبه دارد. عدم وفای دولت روحانی به وعده‌ها، به این یاس دامن زده است.  

علت اعتراضات

عدم اطلاع‌رسانی در باب گرانی بنزین یا عدم پرداخت یارانه قبل از گرانی (که معنایی نداشته است) یا مرحله‌ای گران کردن (که بعد از چهار سال از ثابت بودن قیمت ممکن نبوده است)، تاثیری در بروز یا عدم بروز اعتراضات نداشته است. سه برابر کردن قیمت بنزینی که با زندگی مردم عادی پیوند خورده است و مردم می‌دانند همه چیز به خاطر آن گران خواهد شد، آتشی بود بر خشم انباشته مردم. این خشم، هر از چند گاهی بیرون می‌زند و علت بروز آن را نمی‌توان به یک تصمیم خاص ارجاع داد. به دلیل سیاست‌های حکومت، هر از چند گاهی باید منتظر این گونه اعتراضات بود که در دو سال اخیر تشدید شده‌اند. 

واکنش حکومت

مقامات جمهوری اسلامی با دو گونه اظهارنظر، نشان داده‌اند که اصولا گوش خود را بر خواسته‌های معترضان بسته‌اند. «اشرار و باغی و تروریست» خواندن معترضان از یک سو، و نسبت دادن هدایت آنها به دولت‌های خارجی (از سوی روحانی) و مخالفان خارج کشور (خامنه‌ای) نشان می‌دهد که حکومت نمی‌خواهد به هیچ وجه به منشا یا منشا‌های واقعی این اعتراضات توجه کند. حکومتی که نخواهد به منشا واقعی اعتراضات مردم توجه کند، طبعا دوباره و چند باره با آنها مواجه خواهد شد.