هرچند شمار کشورهای عربی که می‌خواهند در امور منطقه نقش چشمگیری ایفا کنند بسیار است، صحبت از اقدام مشترک عربی بدون راهبرد جامع و رهبری مشخص کاری بسیار دشوار است.

در گذشته، راهبرد سه کشور عربی مصر و سوریه و عربستان سعودی بر کشمکش اعراب و اسرائيل متمرکز بود، اما امروزه، جهان عرب و پیرامون آن دستخوش دگرگونی‌های بسیاری شده است. مصر، که پیش از توافق کمپ دیوید نقشی مهم و پراهمیت داشت، اکنون در حال عقب‌نشینی از آن نقش است. سوریه نیز در باتلاق جنگی فرو رفته است که ۱۲ سال از آن می‌گذرد و همان‌گونه که گیر پدرسن، نماینده ویژه سازمان ملل متحد در امور سوریه، در شورای امنیت گفت، «این کشور در عمل دچار چندپارچگی شده است و مردم آن در عمیق‌ترین بحران‌ انسانی، سیاسی، نظامی، امنیتی و اقتصادی در ابعادی بسیار بزرگ به دام افتاده‌اند.» این در حالی است که عربستان سعودی پیوسته نقش بیشتری در رویارویی با چالش‌ها و انجام مسئولیت‌ها در رهبری جهان عرب به عهده می‌گیرد.

از سوی دیگر، جمهوری اسلامی ایران همچنان به گسترش نفوذش در عراق، سوریه، لبنان و یمن ادامه می‌دهد و گروه‌هایی شبه‌نظامی تشکیل می‌دهد و سازمان‌دهی می‌کند که با سپاه پاسداران ایران مرتبط‌‌اند. ترکیه نیز شمال سوریه را اشغال کرده است، در شمال عراق و لیبی پایگاه‌های نظامی دارد، و در چارچوب سیاست «نوعثمانی‌گرایی» جویای گسترش نفوذ است. روسیه نیز در سوریه حضور نظامی دارد و آمریکا به حضور نظامی‌اش در عراق، شرق سوریه، و دیگر کشورها ادامه می‌دهد. در این میان، فرانسه و بریتانیا در جست‌وجوی بازیابی نقش گمشده‌شان در آن منطقه‌اند.

راهبرد کشورهای عربی، که در گذشته بر محور درگیری با اسرائیل متمرکز بود، امروزه به راهبردهای متفاوتی در قبال اسرائیل، ایران، ترکیه، روسیه، آمریکا، فرانسه، بریتانیا و چین تبدیل شده است. البته بازگشت اقدام مشترک اعراب به رهبری سه‌گانه مصر و سوریه و عربستان سعودی سرآغازی امیدوارکننده به آینده‌ای است که جهان عرب را از تنگنای کنونی نجات دهد. آیا اکنون امکان تحقق این امیدواری وجود دارد؟

در گذشته، بسیاری بر این تصور بودند که گشایش در روابط جهان عرب و دمشق و بازگشت سوریه به اتحادیه عرب گامی مهم در این راه است، زیرا جهان عرب به نقش سوریه و موقعیت ژئوپلیتیک آن نیاز دارد. یکی از هدف‌های مهم بازگشت سوریه به جهان عرب یافتن جایگزینی برای نقش ایران و تلاش برای یافتن راه‌حلی سیاسی بود که بتواند به بحرانی که به جنگ در آن کشور منجر شد پایان دهد، زمینه خروج ترکیه و آمریکا از سوریه را فراهم کند، و برای جلوگیری از قاچاق مواد مخدر و تعطیلی کارخانه‌های تولید کاپتاگون به اجرای تدابیری جدی و سختگیرانه‌ کمک کند.

با این حال، نقش ایران در سوریه همچنان در حال افزایش است. به گفته گیر پدرسن، کمترین چیزی که تهران در ازای حمایت نظامی از رژیم بشار اسد از سوریه می‌خواهد «پرداخت نقدی قیمت نفت، موضع راهبردی نظامی در سوریه که موقعیت منطقه‌ای ایران را تقویت کند، دادن جای پا به ایران در دریای مدیترانه، تعامل با ایرانی‌ها همان‌طور که با شهروندان سوریه تعامل می‌شود، و اعطای امتیازهای حاکمیتی و مالی در میدان‌های نفت و گاز و فسفات و پروژه‌های اقتصادی در سوریه» است.

ترکیه حاضر به خروج از شمال سوریه نیست و بشار اسد، رئیس‌جمهوری سوریه، برای دیدار با رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهوری ترکیه، دو شرط تعیین کرده است: خروج ترکیه از شمال سوریه و توقف حمایت از تروریسم که آن را «ساخت ترکیه» می‌داند.

روسیه در ازای نقشی که در سوریه ایفا کرده است، افزون بر دستیابی به پایگاه‌های هوایی و دریایی در حمیمیم و طرطوس، در عرصه اقتصادی نیز پروژه‌های متعددی در سوریه در دست گرفته است.

به‌رغم موارد یادشده، رژیم سوریه حاضر نیست با مخالفان خارج از کشور که آن‌ها را «جیره‌خواران» توصیف می‌کند تسویه حساب کند، در حالی که از عده مخالفان داخل کشور نیز آگاهی کامل دارد. درست همان‌گونه که سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه، گفت، بشار اسد که پیش از مداخله روسیه «دولت در آستانه سقوط بود» و حتی آن موقع حاضر به گفت‌وگو با مخالفان برای تسویه حساب نشد، اکنون در حالی‌ که قدرت و بقای خود را تضمین کرده است، چگونه ممکن است حاضر به گفت‌وگو با مخالفان شود.

اکنون، در نبود حل‌ و فصل مسائل سیاسی، آمریکا و اروپا در تعامل با سوریه بر سه اصل تاکید دارند: «نه تحریم‌ها لغو می‌شود، نه عادی‌سازی روابط صورت می‌گیرد، و نه کمکی به بازسازی سوریه می‌شود»؛ بنابراین، هیچ راهی برای بازگشت آوارگان وجود نخواهد داشت.

البته این امر کشورهای عربی را در موقعیت حساسی قرار می‌دهد، به‌ویژه اینکه کمیته تماس عربی با سوریه نمی‌تواند آنچه را در نشست امان درباره حل‌ و فصل سیاسی، بازسازی سوریه، و مبارزه با مواد مخدر تصمیم گرفته شد پیگیری کند. با این حال، به‌رغم چالش‌ها و پیچیدگی‌های روزافزون اوضاع در سوریه و منطقه، کشورهای عربی می‌کوشند راهی پیدا کنند که سوریه بتواند نقشی را ایفا کند که فراخور جایگاه آن است.