تازه‌ترین گزارش سه‌ماهه آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در مورد راستی‌آزمایی و نظارت بر اجرای تعهدات هستهای جمهوری اسلامی ایران در ۱۳ نوامبر ۲۰۲۳ منتشر شد. موسسه علوم و امنیت بین‌المللی در مطلبی به بررسی و ارزیابی این گزارش و همچنین داده‌های گزارش جداگانه ۱۵ نوامبر آژانس، «توافق پادمان ان‌پی‌تی (پیمان منع گسترش سلاح‌های هستهای) با جمهوری اسلامی ایران»، پرداخته است.
در این گزارش آمده است ذخیره اورانیوم غنی‌شده و ظرفیت سانتریفیوژهای جمهوری اسلامی برای تولید اورانیوم با درجه تسلیحاتی برای ساخت شش بمب هستهای در یک ماه، هشت بمب هستهای در دو ماه، ۱۰ بمب هستهای در سه ماه، ۱۱ بمب هستهای در چهار ماه، و ۱۲ بمب هستهای در پنج ماه در کفایت می‌کند. این موضوع نشان‌دهنده افزایش توان فرار هستهای جمهوری اسلامی در ماه سوم تا پنجم است، که از ادامه افزایش ذخیره اورانیوم غنی‌شده ناشی می‌شود. اما ظرفیت سانتریفیوژها به‌نسبت ثابت باقی مانده است.
با افزایش تجربه، جمهوری اسلامی با استفاده از فقط بخشی از ذخیره اورانیوم غنی‌شده با خلوص ۶۰ درصد، می‌تواند اولین ۲۵ کیلوگرم از اورانیوم با درجه تسلیحاتی را ظرف هفت روز تولید کند، این در حالی است که برآورد پیشین موسسه علوم و امنیت بین‌المللی ۱۲ روز بود. در صورتی که جمهوری اسلامی در دسترسی بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی هستهای به تاسیسات اختلال و تاخیر ایجاد کند، تشخیص فوری این فرار هستهای برای آژانس دشوار خواهد بود.
طبق گزارش پادمان ان‌پی‌تی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، با وجود گذشت حدود پنج سال از اولین باری که آژانس آثار اورانیوم اعلام‌نشده را در جریان بازرسی کشف کرد، و پس از فرصت‌های بسیار جمهوری اسلامی برای ارائه توضیح، آژانس همچنان می‌گوید آثار اورانیوم یا فعالیت‌های هستهای اعلام‌نشده در هر چهار تاسیسات هستهای تحت بازرسی مشاهده می‌شود.
Read More
This section contains relevant reference points, placed in (Inner related node field)
در گزارش پادمان ان‌پی‌تی روشن است که جمهوری اسلامی در دو ماه و نیم گذشته نه تنها همکاری اندکی با آژانس داشته بلکه نشان داده است تمایلی به همکاری در آینده نیز ندارد. در اقدامی دیگر در راستای راهبرد کاهش شفافیت برنامه هستهای، جمهوری اسلامی بازرسان اروپایی آژانس را که در حوزه غنی‌سازی تجربه داشتند از فهرست حذف کرد.
بر اساس گزارش آژانس، مجموع ذخیره اورانیوم غنی‌شده ایران، در تمام سطوح و اشکال شیمیایی، با افزایش ۶۹۱.۲ کیلوگرمی، از ۳۷۹۵.۵ کیلوگرم به ۴۴۸۶.۸ کیلوگرم رسیده است. تا ۲۸ اکتبر ۲۰۲۳، ذخیره اورانیوم غنی‌شده با خلوص ۶۰ درصد ایران به ۱۲۸.۳ کیلوگرم رسیده بود.
البته میانگین تولید اورانیوم ۶۰ درصد از ماهانه ۴.۳ کیلوگرم به ۲.۹ کیلوگرم کاهش یافته است. به این ترتیب، جمهوری اسلامی می‌تواند سالانه ۳۵ کیلوگرم اورانیوم تولید کند.
با وجود این، جمهوری اسلامی از دسامبر ۲۰۲۲ تا ژوئن ۲۰۲۳، میزان تولید اورانیوم با خلوص نزدیک به ۶۰ درصد را به دو برابر میزان سال قبل رساند و حتی اگر تولید اورانیوم ۶۰ درصد را در شش ماهه دوم سال متوقف کرده باشد، باز هم ممکن است قادر باشد به میزان هدف تولید سالانه‌اش برسد.
جمهوری اسلامی به تولید هگزافلوراید اورانیوم ۶۰ درصدی از اورانیوم با خلوص ۵ درصد در آبشارهای سانتریفیوژ ادامه داده است و تاسیسات هستهای فردو یک آبشار سانتریفیوژ آیآرـ۶ دارد که به‌راحتی قابلیت تغییر عملکرد دارد. در ژانویه ۲۰۲۳، آژانس در این آبشار آثار فعالیت اعلام‌نشده مشاهده کرد. این آبشار به یک آبشار آیآرـ۶ دیگر برای تولید هگزافلوراید اورانیوم مرتبط بود، و بعد آژانس در نمونه‌گیری از آبشار، آثار ذرات اورانیوم با خلوص نزدیک به ۸۴ درصد پیدا کرد.
گزارش فنی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی کوتاه‌تر است و جزئیات گزارش‌شده پیشین را حذف کرده است، از جمله اینکه چه میزان از ذخیره اورانیوم غنی‌شده با خلوص ۲۰ درصد و ۶۰ درصد در تاسیسات هستهای اصفهان نگهداری می‌شود، که به گفته جمهوری اسلامی، ظرفیت تولید اورانیوم فلزی را دارد. بر اساس گزارش‌های پیشین، جمهوری اسلامی بخش عمده‌ای از ذخیره اورانیومش را در تاسیسات هستهای اصفهان نگهداری می‌کند، که به اندازه نطنز و فردو تحت نظارت نیست و برای جلوگیری از تبدیل آن به تاسیسات غنی‌سازی مخفی، ارتقای پادمان آژانس از جمله افزایش بازرسی و دوربین‌های نظارتی ضروری است.
از فوریه ۲۰۲۳ به این‌سو، روند نصب سانتریفیوژهای پیشرفته تقریبا یکنواخت بوده است و ایران در حال حاضر حدود ۶۳۰۰ سانتریفیوژ پیشرفته در نطنز و فردو دارد و با احتساب سانتریفیوژهای آیآرـ۱ تعداد سانتریفیوژهای نصب‌شده به ۱۳ هزار و ۵۰۰ می‌رسد. در بازه سه‌ماهه این گزارش، جمهوری اسلامی یک آبشار سانتریفیوژهای آیآرـ۴ نصب کرده است و اکنون، در مجموع ۳۶ آبشار سانتریفیوژهای آیآرـ۱، ۲۱ آبشار سانتریفیوژهای آیآرـ۲، شش آبشار سانتریفیوژهای آیآرـ۴، و سه آبشار سانتریفیوژهای آیآرـ۶ نصب شده است. قرار است شش آبشار سانتریفیوژ آیآرـ۴ دیگر نصب شود و نصب یک آبشار آیآرـ۴ در دست انجام است.
در ادامه گزارش موسسه علوم و امنیت بین‌المللی آمده است احتمال دارد کاهش سرعت نصب سانتریفیوژهای پیشرفته به‌دلیل تفاهم هستهای غیررسمی با آمریکا باشد. البته روشن نیست آیا به این معنا است که جمهوری اسلامی به‌دلیل مشکلات احتمالی، تولید سانتریفیوژ را کاهش داده است یا دستگاه‌های جدید را در انبارهای مخفی و دور از نظارت نگهداری می‌کند.
در حال حاضر، برآورد می‌شود ظرفیت غنی‌سازی ایران حدود ۱۹ هزار و ۸۰۰ سو (جداسازی دو ایزوتوپ) باشد و هنوز از ظرفیت تمام سانتریفیوژهای نصب‌شده‌اش استفاده نمی‌کند، زیرا در این‌صورت، به حدود ۳۱ هزار سو در سال می‌رسید.
آژانس بین‌المللی انرژی اتمی گزارش داده است که نصب دوربین‌های نظارتی جدید در تاسیسات هستهای ایران پیشرفتی نداشته است. آژانس پیشنهاد نصب دوربین در کارگاه‌های سانتریفیوژ نطنز را داده، اما جمهوری اسلامی نپذیرفته است. آژانس همچنین پیشنهاد بررسی دوربین‌های نصب‌شده در تاسیسات سانتریفیوژ اصفهان را داده، و جمهوری اسلامی رد کرده است. جمهوری اسلامی همچنین داده‌ها یا فیلم‌های مرتبط با ابزارهای نظارتی و دوربین‌ها را به آژانس نداده است.
نبود تجهیزات نظارتی، به‌خصوص از ژوئن ۲۰۲۲، سبب شده است آژانس تردید داشته باشد که آیا جمهوری اسلامی کاربری سانتریفیوژهای پیشرفته را تغییر داده است یا ممکن است تغییر دهد. یک خطر این است که جمهوری اسلامی می‌تواند ذخیره پنهانی از سانتریفیوژهای پیشرفته داشته باشد که در آینده در یک تاسیسات هستهای مخفی یا هنگام فرار هستهای در سایت‌های اعلام‌شده استفاده کند.
خطر دیگر این است که جمهوری اسلامی بدون اطلاع آژانس اقدام به احداث تاسیسات جدید ساخت سانتریفیوژ کند. جمهوری اسلامی نشان داده است قابلیت انتقال پنهانی تجهیزات به سایت‌های جدید و اعلام‌نشده را دارد، که هرگونه بررسی و راستی‌آزمایی آتی را پیچیده‌تر خواهد کرد و به تردیدها در مورد محل ساخت سانتریفیوژهای ایران دامن خواهد زد.
آژانس بین‌المللی انرژی اتمی نتیجه‌گیری کرده است که «تصمیم ایران به حذف تمام تجهیزات آژانس که پیش‌تر برای فعالیت‌های رصد و نظارت مرتبط با برجام نصب شده بود تاثیر زیان‌آوری بر توانایی آژانس در اطمینان از ماهیت صلح‌آمیز برنامه هستهای ایران داشته است».
با گسترش ذخیره اورانیوم ۶۰ درصدی جمهوری اسلامی، نگرانی‌ها در مورد نصب سانتریفیوژهای پیشرفته در تاسیسات اعلام‌نشده رو به افزایش است؛ زیرا غنی‌سازی سریع اورانیوم ۶۰ درصدی تا درجه تسلیحاتی با استفاده از شمار به‌نسبت اندکی از آبشارهای سانتریفیوژ پیشرفته ممکن است.
با توجه به امتناع جمهوری اسلامی از حل موارد نقض پادمان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، توانایی این سازمان در رصد برنامه هستهای پیچیده و رو به گسترش جمهوری اسلامی به میزان قابل‌ملاحظه‌ای کاهش یافته است، و توانایی آژانس در شناسایی هرگونه انحراف در مواد هستهای، تجهیزات، و سایر ظرفیت‌های تاسیسات اعلام‌نشده همچنان پایین است.
