قیرگونی پل تاریخی شهرستان در اصفهان که پیشینه آن به دوران ساسانیان بازمی‌گردد، زنگ خطر نابودی یکی دیگر از مهم‌ترین یادگارهای تاریخی ایران در اثر مرمت‌ غیراصولی را به صدا درآورد. کارشناسان مرمت و میراث فرهنگی می‌گویند قیرگونی این پل ممکن است به تخریب آن منجر شود اما مدیران میراث فرهنگی مدعی‌اند آنچه انجام داده‌اند اصولی است.

پل تاریخی شهرستان از این جهت اهمیت دارد که داده‌های پژوهشی نشان می‌دهند این پل سوق‌الجیشی در شکل‌گیری هسته اولیه اصفهان قدیم نقش اساسی داشته است و سابقه آن دست‌کم به یک هزار و ۵۰۰ سال پیش بازمی‌گردد.

طی روزهای اخیر تصاویری در رسانه‌ها منتشر شد که نشان می‌داد عرشه تاریخی پل شهرستان قیرگونی شده است. انتشار این تصاویر واکنش‌ کنشگران و کارشناسان میراث فرهنگی را در پی داشت؛ زیرا به گفته آنان، این روش به پل شهرستان آسیب جدی می‌زند و لایه‌های زیرین آن را خفه می‌کند؛ اما مدیران میراث فرهنگی همچنان بر مواضعشان اصرار می‌ورزند و مدعی‌اند که مرمت پنج دهه پیش غیراصولی بوده است.

این ادعا را حمیدرضا محققیان، سرپرست اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان اصفهان، نیز مطرح کرد و گفت که در مرمت ۵۰ سال پیش از مصالحی استفاده شد که اگرچه دوام پل را در پی داشت، اصولی نبود. او در ادامه افزود که در مرمت اخیر پل تاریخی شهرستان که از اواخر شهریور آغاز شد، عرشه پل از «مصالح ناهمگون» سبک‌سازی شد و سنگفرش‌های «غیراستاندارد» حذف شدند.

سرپرست اداره کل میراث فرهنگی همچنین گفت که پس از جمع‌آوری حدود ۲۰ سانتی‌متر «مصالح ناهمگون» از روی پل، یک لایه نازک قیر و گونی روی پل اجرا شد.

وحید ذاکریان، مدیر دفتر فنی اداره کل میراث فرهنگی استان اصفهان، هم در سخنانی مشابه مدعی شد که مرمت‌های پیشین پل شهرستان «نادرست» و اقدام کنونی «اصولی و موردنیاز» بوده است.

شهرام امیری، مدیر روابط عمومی میراث فرهنگی اصفهان، نیز در هماهنگی کامل با همکارانش، به روزنامه دنیای اقتصاد گفت که در مرمت اخیر بتن‌های ۵۰ سال پیش را که در «مرمت اشتباه» به آن صورت درآمده بود، برداشتیم و به «روش قدیمی» قیرگونی کردیم.

اما مرتضی فرشته‌نژاد، کارشناس پیشکسوت مرمت،  این سخنان را به‌شدت رد کرد و گفت:  «من خودم ۵۰ سال پیش پل را مرمت کردم و از هیچ بتنی استفاده نکردم. کسانی که می‌گویند آنجا بتن بوده است، اشتباه می‌کنند.»

این کارشناس مرمت در ادامه به دیگر ادعای شهرام امیری درباره «قیرگونی با روش قدیمی» پاسخ داد و گفت: «آن‌ها پل قدیمی را با روش نادرست قیرگونی کردند. روش قیرگونی به‌هیچ‌عنوان قدیمی نیست. اگر منظورشان آن روشی است که چند هزار سال پیش در چغازنبیل در طاق‌های آن با گچ‌نیم‌کوب استفاده می‌شد، این روش اصلا روی پل‌های تاریخی جواب نمی‌دهد.»

با این‌ حال مدیر روابط عمومی میراث فرهنگی اصفهان این روش مرمتی را ارائه‌شده از سوی شورای فنی اداره میراث فرهنگی و گردشگری و صنایع‌دستی اصفهان می‌داند و مدعی است که کارشناسان بر اساس «اصول مرمت و استحکام‌بخشی آثار تاریخی» جلو رفته‌اند.

فرشته‌نژاد این ادعا را نیز رد کرد و گفت که یکی از ضوابط مرمت بناهای تاریخی و قوانینش این است که در مرمت آثار تاریخی از مصالح نو استفاده نشود. به گفته این کارشناس مرمت، بهترین روش برای استحکام‌بخشی پل تاریخی شهرستان استفاده از قلوه‌سنگ است که با مواد آهکی پرچ می‌شود. ملات‌ گچی همیشه در رطوبت سفت‌تر می‌شود و برای همین است که در ساخت پل‌ها و حمام‌های قدیمی همچون حمام شاه اصفهان، حمام گنجعلی‌خان کرمان و مساجد اصفهان از این ملات استفاده می‌کردند.

فرشته‌نژاد با ابراز تعجب از مرمت یک بنای هزار و ۵۰۰ ساله با قیر تاکید کرد که قیر اجازه نفس‌ کشیدن به لایه‌های زیرین پل را نمی‌دهد و در نهایت بنا را دچار پوسیدگی می‌کند.

مدیران میراث فرهنگی مدعی‌اند که مرمت پل شهرستان و نحوه اجرای آن طبق نظر یک شورای تخصصی پیش می‌رود اما محسن افشار، کارشناس مرمت در اصفهان، گفت همین شورا مجوز فنی مرمت مسجد شیخ لطف‌الله و مسجد جامع عباسی را صادر کرد و این بناهای تاریخی را به این روز انداخت. او در ادامه افزود: «این‌ها حتی می‌خواستند کف عمارت رکیب‌خانه را سرامیک کنند.»

در اظهارنظری دیگر، داوود اسدالله‌وش‌عالی، کارشناس ارشد مرمت اشیای فرهنگی و تاریخی، به روزنامه جهان صنعت گفت: «برای سازه‌ای به این قدمت استفاده از قیرگونی یک مقدار دم‌دستی محسوب می‌شود. به نظرم بهتر بود از عایق‌های سبک‌تری که سازگارتر و مایع‌اند استفاده و سپس برای سنگفرش کردن پل اقدام می‌شد.»

این کارشناس مرمت نیز تاکید کرد که قیرگونی بهترین انتخاب نبود و عایق‌های صنعتی و شیمیایی که سبک‌تر و هماهنگ‌تر با معماری پل باشند وجود دارند که می‌شد که از آن‌ها استفاده کرد.

عبدالرضا مهاجری‌نژاد، عضو هیئت‌علمی پژوهشگاه میراث فرهنگی، نیز در اظهارنظر مشابه با دیگر کارشناسان بر غیرضروری بودن استفاده از قیر در مرمت پل تاریخی شهرستان تاکید کرد و در واکنش به ادعای سبک‌سازی پل نیز گفت: «وقتی خودرویی از روی پل عبور نمی‌کند، به نظرم سبک‌سازی پل محلی از اعراب نداشت. از سوی دیگر، مگر مرمتی که در گذشته شد، پل را سنگین کرده بودند که نیاز به سبک‌سازی وجود داشت؟ به نظرم این صحبت‌های مطرح‌شده تضاد و تناقض دارند.»

پل تاریخی شهرستان یا «جی» از کهن‌ترین پل‌های تاریخی ایران روی رودخانه زاینده‌رود است. این پل که در دوران دیلمیان و سلجوقیان نیز تعمیر و مرمت شده بود، به دلیل موقعیت سوق‌الجیشی در دوره‌های مختلف تاریخی اهمیت فراوان داشت. به قول مرتضی فرشته‌نژاد، «سنگ سنگ آن خاطرات و هویت مردم اصفهان را در دل دارد. چه در زمان صلح که بارهای تجاری با کاروان‌های بلندبالای شتر و اسب از رویش می‌گذشتند و چه زمانی که هنگام هجوم دشمنان مردم روی همین پل پایداری می‌کردند و مانع رسیدن دشمن به قلب شهر می‌شدند».

بناهای تاریخی ایران در بیش از چهار دهه گذشته به‌طور فزاینده‌ای با خطر تخریب و از دست دادن هویت تاریخی‌شان مواجه بوده‌اند. مسئولان جمهوری اسلامی گاه با انکار ارزش تاریخی این بناها اقدام به تخریب آن‌ها کردند و گاه نیز به نام مرمت، بر هویت تاریخی‌شان تیشه زدند.

اینک با روی کار آمدن دولت منصوب علی خامنه‌ای، تعارض جمهوری اسلامی با میراث ملی و تاریخی ایران بیش از هر زمان دیگری آشکار شده است. طی دو سال گذشته بارها تصاویر و اخبار مربوط به تخریب آثار ملی و تاریخی ایران به نام مرمت در رسانه‌های رسمی و اجتماعی فراگیر شد. به‌تازگی نیز انتشار تصاویر مسجد پامنار سنگسر در استان کرمان و سازه‌های آبی شوشتر پس از مرمت بازتاب فراوان داشت. 

این تصاویر نشان می‌دادند که نمای خشتی مسجد پامنار با گچ و سیمان مرمت و نوسازی شده است. سازه‌های آبی شوشتر نیز با سیمان بازسازی شده‌اند. پیشینه هر دو بنا به ایران باستان بازمی‌گردد، اولی یادگار دوران ساسانیان و دومی اثری به جا مانده از دوران هخامنشیان است.

پیش‌تر هم تخریب بخش‌هایی از امامزاده سلیمان البرز، عصارخانه کاشان، مسجد شاه ورامین و مسجد شاه اصفهان به نام مرمت خبرساز شده بود.

کارشناسان بارها تاکید کرده‌اند که هدف اصلی مرمت محافظت از یک اثر با پیشینه تاریخی و خوانا کردن تاریخ آن برای بازدیدکنندگان است و این کار تنها از کسانی برمی‌آید که علاوه بر مهارت فنی، دانش تاریخی نیز دارند. ضمن اینکه پژوهش پیش‌نیاز فرایند مرمت است.

به‌رغم این ضرورت‌ها از مجموع سخنان و انتقادهای کارشناسان میراث فرهنگی و مرمت چنین برمی‌آید که بسیاری مواقع مرمت آثار تاریخی به پیمانکارانی سپرده می‌شود که دانش و تخصص کافی ندارند.