شهر تاریخی اصفهان با طیف وسیعی از چالش‌های زیست محیطی دست‌به‌گریبان است. از یک سو بحران کمبود آب و فرونشست زمین خطر فروپاشی شهر را تشدید کرده و از سوی دیگر آلودگی فزاینده هوا جان و سلامت مردم را به خطر انداخته است.
فعالان محیط زیست یک‌صدا هشدار می‌دهند که خطر فرونشست زمین نه‌تنها بناهای تاریخی را تهدید می‌کند بلکه خطر فروریختن خانه‌های مردم و تخریب زیرساخت‌های شهری را به دنبال دارد. آن‌ها همچنین درباره پیامدهای مخرب توسعه طرح‌های صنعتی و پالایشگاهی بیخ گوش ساکنان این شهر هشدار می‌دهند. به‌رغم تمام این هشدارها، دولت ابراهیم رئیسی به طرح توسعه پالایشگاه اصفهان چراغ سبز نشان داده است تا به قیمت بند آوردن نفس مردم اصفهان، ایجاد «بزرگ‌ترین پتروپالایش خاورمیانه» را به نام خود ثبت کند.
پالایشگاه نفت اصفهان
پیشینه احداث پالایشگاه نفت اصفهان، به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین پالایشگاه‌های ایران، به دوران قبل از وقوع انقلاب اسلامی بازمی‌گردد. طراحی اولیه و ساخت این پالایشگاه با مشارکت دو شرکت آمریکایی و آلمانی آغاز و عملیات احداث آن پس از سال ۱۳۵۷ تکمیل شد. این واحد صنعتی از ابتدای دهه ۷۰ تاکنون در قالب «شرکت سهامی خاص» فعالیت می‌کند.
نفت موردنیاز پالایشگاه اصفهان از نفت خام مارون اهواز تامین می‌شود. در واقع لوله‌هایی حدود ۳۶ اینچی به طول ۴۳۰ کیلومتر نفت خام اهواز را به اصفهان می‌رسانند تا در این واحد صنعتی به سوخت و فراورده‌های نفتی تبدیل شود.
پالایشگاه اصفهان هم کار تصفیه نفت و تولید سوخت را انجام می‌دهد و هم خوراک صنایع پایین‌دستی برخی شرکت‌های پتروشیمی را تامین می‌کند. این پالایشگاه تولید حدود ۲۵ درصد از سوخت ایران شامل بنزین و گازوئیل را بر عهده دارد و در مساحتی حدود ۳۴۰ هکتار در شمال‌غربی اصفهان واقع شده است.
Read More
This section contains relevant reference points, placed in (Inner related node field)
انتقادها به طرح‌های توسعه‌ای پالایشگاه اصفهان و هشدار درباره مخاطرات آن بیش از یک دهه قبل آغاز شد. در آن زمان، آلودگی هوای کلان‌شهرهای ایران هنوز به اندازه امروز دردسرساز نشده بود، با این حال کنشگران محیط زیست هشدار می‌دادند که پیامدهای توسعه پالایشگاه اصفهان خطرناک است.
پروژه‌هایی که پالایشگاه اصفهان با عنوان «توسعه» آغاز کرده بود، آن‌قدر وسیع بودند که ابتدا تصور می‌شد پالایشگاهی جدید در مجاورت این پالایشگاه در حال تاسیس است اما مدیران شرکت پالایش نفت اصفهان این گمانه‌ها را رد کردند و گفتند که تاسیسات جدید قرار است به‌عنوان مکمل پالایشگاه احداث شوند. آن‌ها حتی مدعی شدند که این طرح‌ها در جهت کاهش مشکلات زیست محیطی شهر اصفهان اجرا خواهند شد.
سال ۱۳۸۷، وقتی انتقادها به توسعه پالایشگاه اصفهان بالا گرفت، احمدرضا لاهیجان‌زاده، مدیرکل حفاظت محیط زیست استان اصفهان، در نشستی خبری به این طرح اعتراض کرد و گفت: «به فرض اینکه این یک طرح توسعه‌ای باشد، هیچ دلیلی ندارد در حریم شهر اصفهان و در منطقه‌ای که آلودگی هوا به سبب وجود پالایشگاه و نیروگاه شهید منتظری به حد اشباع رسیده است، انجام شود.»
این مقام دولتی پیشنهاد کرد که برای حفاظت از محیط زیست اصفهان، توسعه پالایشگاه را با انتقال به استان‌های دیگر یا مناطق دوردست دنبال کرد.
لاهیجان‌زاده در همان زمان اعلام کرد که اداره کل محیط زیست اصفهان بابت توسعه طرح پالایشگاهی اصفهان به مراجع قضایی شکایت کرده است. درباره این شکایت و سرانجام آن اطلاعات زیادی وجود ندارد اما ادامه طرح توسعه پالایشگاه اصفهان در سطحی گسترده نشان می‌دهد که زور دنبال‌کنندگان و اجراکنندگان این طرح بر هشدار و تهدید اداره کل محیط زیست اصفهان می‌چربید.
احمدرضا لاهیجان‌زاده، مدیرکل حفاظت محیط زیست اصفهان هم که هنوز در سمتش باقی است، با روی کار آمدن دولت سیزدهم دوز هشدارهایش را کاهش داد.
باز هم پای ابراهیم رئیسی در میان است
مهر ۱۴۰۲ که ابراهیم رئیسی در سری سفرهای استانی‌اش به اصفهان رفت، رسانه‌های وابسته به حکومت در ادامه خبررسانی‌های تبلیغاتی به نفع دولت سیزدهم تیتر زدند که «طرح بزرگ تصفیه گازوئیل پالایشگاه اصفهان با حضور رئیس‌جمهوری افتتاح شد» و عنوان «محیط زیستی» را هم به آن الحاق کردند.
به رغم اینکه رسانه‌های حکومتی بر افتتاح واحد تصفیه گازوئیل پالایشگاه اصفهان متمرکز شدند و بر «زیست محیطی» بودن آن تاکید کردند، واکاوی خبرهایی که طی چند ماه اخیر در مورد این واحد صنعتی بیرون آمده است، نشان می‌دهد که وزارت نفت با چراغ سبز ابراهیم رئیسی قصد دارد این «بزرگ‌ترین پتروپالایش خاورمیانه» را در گلوگاه تنفسی مردم اصفهان ایجاد کند.
شبکه اطلاع‌رسانی نفت و انرژی شانا، ارگان خبری وزارت نفت، پیوسته از طرح‌های توسعه‌ای پالایشگاه اصفهان به‌عنوان «دستاورد» دولت سیزدهم و «هلدینگ سبز» البته «در آینده» نام می‌برد اما به پیامدهای زیست محیطی این طرح‌ها هیچ اشاره‌ای نمی‌کند. در یکی از گزارش‌های این رسانه آمده است: «پالایشگاه نفت اصفهان به‌عنوان یکی از مجموعه‌های پیشرو در صنایع پالایشی کشور در شرایط تحریم با توسعه در همه بخش‌ها، مسیر تبدیل به پتروپالایش برتر منطقه را طی می‌کند.»
ادعای حفاظت از محیط زیست
یکی از نکته‌های مهم درباره پالایشگاه اصفهان این است که مدیران این پالایشگاه نه‌تنها به هشدارهای کارشناسان محیط زیست اعتنایی نمی‌کنند و حاضر نیستند طرح‌های توسعه‌ای را متوقف کنند، بلکه افکار عمومی را نیز با برنامه‌ها و ادعاهای تبلیغاتی و دهان‌پرکن «طرح‌های زیست محیطی» فریب می‌دهند.
ادعاهایی چون به صفر رسیدن پساب صنعتی، کاهش استفاده از آب شرب و برنامه تبلیغاتی کاشت نهال در اراضی پالایشگاه اصفهان که آذرماه سال جاری با حضور شماری از مسئولان استانی انجام شد و هلدینگ پتروپالایش اصفهان برگزارکننده آن بود، تنها بخشی از این ادعاها و برنامه‌ها به شمار می‌روند.
بحران آب‌وهوا در اصفهان
محسن قدیری، مدیرعامل پالایشگاه اصفهان، اواخر آذرماه، در یک نشست خبری گفت که با راه‌اندازی واحد آراف‌سی‌سی (RFCC) تولید بنزین یورو۵ این پالایشگاه به روزانه ۸.۵ میلیون لیتر افزایش می‌یابد و پیش‌بینی می‌شود که تا سال ۱۴۰۷ درآمد سالانه این واحد به ۱.۵ میلیارد یورو برسد اما درباره پیامدهای زیست محیطی توسعه پالایشگاه توضیحی نداد؛ پیامدهایی که حالا دیگر علاوه بر کنشگران محیط زیست، شماری از مدیران دولتی و شهری نیز صدای زنگ خطر آن را شنیده‌اند.
مدیرکل حفاظت محیط زیست اصفهان که مشخص نیست چرا در جریان سفر ابراهیم رئیسی به اصفهان، خطرات زیست محیطی توسعه پالایشگاه را به او گوشزد نکرد، اوایل دی‌ماه در نامه‌ای به مدیرعامل پالایشگاه اصفهان، خواستار توقف توسعه پروژه‌های توسعه‌ای در شعاع ۵۰ کیلومتری شهر شد. این نامه به‌طور مشخص بر پروژه‌هایی مانند پتروشیمی ای‌ال‌بی، اسید سولفوریک و کود شیمیایی متمرکز بود و آشکار می‌کرد که سایر پروژه‌های توسعه‌ای پالایشگاه با مصوبه هیئت‌وزیران در حال اجرا هستند.
و از آنجا که اداره کل محیط زیست اصفهان، اراده و قدرت توقف طرح‌های مصوب دولت را ندارد، از مدیرعامل پالایشگاه خواسته است که پیوست محیط زیستی این طرح‌ها را ارائه کند.
این نامه از این حقیقت پرده برمی‌دارد که پالایشگاه اصفهان با مجوز دولت و بدون آماده کردن پیوست محیط زیستی، طرح‌های توسعه‌ای را جلو می‌برد. شواهد نیز نشان می‌دهد که زور و قدرت مدیرعامل پالایشگاه آن‌قدر زیاد است که خود را موظف نمی‌داند به شورای شهر پاسخ دهد.
توسعه پالایشگاه اصفهان و خطرهای زیست محیطی آن روز نهم دی‌ماه، موضوع بحث شورای شهر اصفهان بود. در این جلسه که خبرگزاری ایمنا گزارش آن را منتشر کرد، امیر سامع، نایب‌رئیس شورای شهر اصفهان، گفت که مدیرعامل پالایشگاه در جلسه با مسئولان شهری حاضر نشده و پاسخ‌های نمایندگانش نیز قانع‌کننده نبوده است.
او در ادامه افزود: «آلودگی هوای این منطقه به حدی است که اجازه طرح‌های توسعه بسیاری از صنایع از جمله پالایشگاه را نمی‌دهد، بنابراین این مجموعه صنعتی نباید به زور طرح‌هایش را جلو ببرد.»
به گفته رئیس کمیسیون سلامت، محیط زیست و خدمات شهری شورای شهر اصفهان، پالایشگاه با عناوینی مانند طرح‌های دانش‌بنیان برای طرح‌هایی که توجیه محیط‌زیستی ندارند، «تقریبا به زور» مجوز می‌گیرد.
ناظران می‌گویند اصفهان توان اضافه شدن صنایع جدید را ندارد و چنانچه پالایشگاه قصد دارد طرح‌های توسعه‌اش را پیش ببرد باید مسئله انتقال را در اولویت قرار دهد. نایب‌رئیس شورای شهر اصفهان نیز بر این نکته تاکید کرد و گفت: «اگر محصولی قرار است تولید شود، باید به جای دیگر برود و پالایش ثانویه آن صورت گیرد.»
انتقال صنایع که کنشگران محیط زیست بر آن تاکید دارند، اقدامی هزینه‌بر است و از آنجا که به زمان زیادی هم نیاز دارد، دستاوردی تبلیغاتی برای دولت‌ها ندارد به همین دلیل با استقبال مواجه نمی‌شود. بنابراین توسعه صنایع در مجاورت محل سکونت مردم ادامه می‌یابد.
در جلسه مورداشاره شورای شهر اصفهان، علی صالحی، دیگر عضو این شورا، افشا کرد: «برخی صنایع در شمال و غرب استان و شهر اصفهان چه با مجوز و چه بدون مجوز فعالیت می‌کنند و مدیران این صنایع به تعهداتشان در مورد وضع موجود آلایندگی صنعتشان اهتمام کافی ندارند.»
او ادامه داد: «وجود صنایع آلاینده خرد بدون رعایت فاصله تا شعاع ۵۰ کیلومتری اصفهان نگران‌کننده است و این نگرانی‌ها با مجوزهای اخیر شرکت صنعتی شهرضا در شعاع کمتر از ۵۰ کیلومتری اصفهان افزایش نیز یافته است.»
به مواردی که اعضای شورای شهر اصفهان اشاره کرده‌اند، باید آلودگی‌های ناشی از مازوت‌سوزی در نیروگاه شهید منتظری را هم که در مجاورت پالایشگاه واقع است و در هماهنگی با این واحد صنعتی نفس مردم شهر را بند می‌آورد، اضافه کرد.
توسعه صنایع در شعاع کمتر از ۵۰ کیلومتری شهرها با قانون هوای پاک مغایر است. این صنایع در شهرهای مانند اصفهان که بحران کمبود آب، فرونشست زمین و آلودگی هوا بیشتر است، پیامدهای بیشتری هم به همراه دارند.
داده‌های مطالعاتی سازمان زمین‌شناسی نشان می‌دهد که از نظر فرونشست زمین، اصفهان در میان شهرهای ایران بدترین اوضاع را دارد؛ به گونه‌ای که طبق گزارش محمد درویش، کنشگر محیط زیست، فرونشست به داخل شهر رسیده و تاسیسات شبکه فاضلاب را هم شکسته است.
به گفته این فعال محیط زیست، میزان تراز منفی اصفهان ۱۳ میلیارد مترمکعب، چیزی حدود ۲۰ رودخانه به اندازه زاینده‌رود، است و علت اینکه اصفهان گاهی آلوده‌ترین شهر جهان می‌شود، این است که این شهر به قطب صنایع انرژی‌بری چون فولاد و پالایشگاه‌ها تبدیل شده است.
مدیرکل محیط زیست اصفهان به‌تازگی در گزارشی آماری گفت: «روند افزایشی در سال‌های اخیر ثابت می‌کند در اصفهان از ۷۲ روز هوای ناسالم در سال ۱۳۹۵ به ۱۷۲ روز هوای ناسالم در سال ۱۴۰۱ رسیدیم و در واقع یک روند ۲۳۸ درصدی را پشت سر گذاشتیم.»
به گفته او، مقایسه آمار آذر ۱۴۰۲ با سال قبل از آن هم نشان می‌دهد چهار روز ناسالم به ۲۱ روز ناسالم تبدیل شده و برخی از روزها شاخص هوای اصفهان به ۲۵۱ هم رسیده است.
شاهین شیرانی، رئیس دانشگاه علوم پزشکی اصفهان، پیش‌تر گفته بود: «بیشترین میزان سرطان‌های ثبت‌شده روی کمربندی است که صنایع در آن مستقرند و این موضوع نشان می‌دهد مکانی که آلوده‌تر باشد، احتمال بروز سرطان بیشتر است.»
او همچنین گفت که در سال ۱۳۹۷ میزان مرگ‌ومیر در اثر آلودگی هوا ۵۸۴ نفر بود اما این آمار در سال ۱۴۰۱ به مرگ یک هزار و ۶۳۱ نفر منجر شد که نشان می‌دهد هرچه مقدار ذرات آلاینده بیشتر باشد، میزان مرگ‌ومیر نیز بیشتر است.
