حاشیه‌های سقوط هواپیمای اوکراینی توسط پدافند هوایی جمهوری اسلامی ایران، همچنان ادامه دارد. یکی از این حاشیه‌ها، گریز هواپیما‌های مسافربری از فضای پروازی ایران است. با این که این فضا یکی از مهمترین مسیرهای شرق و غرب جهان محسوب می‌شود، اما در روزهای گذشته چندین شرکت معتبر جهانی پرواز‌های خود به مقصد ایران را لغو، و چندین شرکت حتی با صرف هزینه بیشتر، فضای پروازی ایران را دور زده و مسیری طولانی‌تر و البته امن‌تر انتخاب کرده‌اند. 

با این حال، مرتضی دهقان، معاون هوانوردی و امور بین‌الملل سازمان هواپیمایی ایران، می‌گوید که برخی از شرکت‌ها به این مسیر بازگشته‌اند. به این مهم نیز باید توجه داشت که با توجه به شرایط منطقه که بسیاری از فضاهای پروازی آن فضای نظامی محسوب می‌شود، آسمان ایران یک مسیر آسان و امن محسوب می‌شد. البته شرکت‌های هواپیمایی جهانی بعد از ارزیابی‌های دقیق‌تر، به ادامه یا لغو آن تصمیم خواهند پرداخت، اما باید دید که آن شلیک، چه هزینه‌هایی را می‌تواند به ایران تحمیل کند.

ایران می‌تواند از سه منبع، مشتمل بر دریافت هزینه نشست و برخاست هواپیما (در فرودگاه‌های داخلی)، اجاره انبار، و اجازه استفاده از فضای پروازی ایران، برای خود درآمد داشته باشد. بنا بر آمارهای رسمی، در سال ۱۳۹۷ نزدیک به ۲۴۰ هزار پرواز عبوری در آسمان ایران ثبت شده است. سیاوش امیرمکری، مدیرعامل شرکت فرودگاه‌ها و ناوبری هوایی ایران،  درآمد حاصل از پروازهای عبوری را نزدیک به ۱۷۰۰ میلیارد تومان در سال عنوان کرده است. با این حال، برخی گزارش‌ها بر اساس تعرفه‌های تعیین شده از سوی ایکائو نشان می‌دهد که ایران برای کوتاه‌ترین مسیر خود، دستکم ۱۰۰ دلار، و برای بلندترین مسیر خود، دستکم ۸۰۰ دلار تعرفه صادر می‌کند. براساس همین برآوردهاست که برخی گزارش‌ها از درآمدهای ۲۰۰ تا ۳۵۰ میلیون دلاری ایران از فضای آسمانی خود خبر می‌داد؛ چیزی نزدیک به ۲ برابر آنچه امیرمکری به آن اشاره کرده است. 

به این مهم باید توجه داشت که در سال‌های گذشته، با توجه به تحریم شدن قطر از سوی کشورهای عربی حوزه خلیج فارس، شرکت‌های هواپیمایی آن کشور از آسمان ایران صرفا برای پروازهای عبوری خود استفاده کردند، و آن پدیده درآمد زیادی را به حساب خزانه دولت ایران واریز کرد. حتی با وجود سرنگونی هواپیمای اوکراینی، آن روند باز هم مورد تاکید مقامات قطری قرار گرفت و همچنان به این فضا اطمینان دارند. روزنامه توسعه ایرانی، بر اساس برآوردهای خود نشان می‌دهد که شرکت فرودگاه‌های ایران در سال ۱۳۹۵ با توسعه راه‌های هوایی خود، ماهانه تنها نزدیک به ۵۱ میلیارد تومان از پروازهای خطوط هوایی قطری درآمد داشته است. 

شرایطی که اکنون به وجود آمده است، البته تنها یک کاهش درآمد اضافی برای ایران نیست، چرا که نزدیک به ۶۸ درصد درآمد شرکت فرودگاه‌ها و ناوبری هوایی ایران، از محل درآمد همین پرواز‌های عبوری تامین می‌شد. 

با توجه به ناامنی فضای پروازی ایران، اکنون شرکت‌های هواپیمایی به سوی دو کشور افغانستان و عراق رفته‌اند. برخی کشورها هم فضای پروازی عربستان سعودی را جایگزین ایران کرده‌اند؛ جایگزینی که هم مسیر پرواز را طولانی‌تر می‌کند و هم هزینه‌های عبوری را بالاتر می‌برد. به گفته محمد قاسم وفایی زاده، رئیس هوانوردی غیرنظامی افغانستان، در پی سقوط هواپیمای اوکراینی توسط پدافند هوایی ایران، میزان پروازهای عبوری از آسمان آن کشور ۲۵ درصد افزایش یافته است. او تاکید دارد که برای استفاده از فضای پروازی افغانستان، تعرفه ۷۰۰ دلاری در نظر گرفته شده است. این در حالی‌ست که برخی از پروازهای عبوری در ایران با توجه به کوتاهی مسیر، تنها نزدیک به ۱۰۰ دلار هزینه می‌پرداختند.  با این حال، امنیت مسافران برای شرکت‌های هواپیمایی مهم‌تر از این هزینه‌هاست. 

در برخی موارد، شرکت‌های هواپیمایی اروپایی، همچون «نروژین»، از دبی به اسلو پرواز مستقیم خود را تغییر داده‌اند و حتی در قبرس سوخت‌گیری مجدد کرده‌اند. جدا از هزینه، به طول مسیر هم نزدیک به ۴ ساعت اضافه شده است، ولی آنها همچنان به استفاده از این مسیر طولانی و پرهزینه ادامه می‌دهند. 

از دست دادن فضای هوایی تنها یک سوی ماجراست. سوی دیگر را باید در نامه انجمن صنفی دفاتر مسافرت هوایی و جهانگردی خطاب به وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، دید که خواستار اعلام وضعیت «فوق‌العاده» (فورس‌ماژور) شده‌اند؛ یعنی شرایطی که در آن، هتل‌ها و آژانس‌ها برای لغو بلیط‌ها یا اتاق‌های رزرو شده، نباید جریمه بپردازند یا درصدی از آن را کم کنند.

به گفته رحمت‌الله رفیعی، رئیس این انجمن «تورهای ورودی از آمریکا و کانادا ۱۰۰ درصد، تورهای استرالیا و حوزه اقیانوسیه ۸۰ درصد، تورهای ورودی از اروپا ۶۰ درصد، تورهای ورودی آسیا ۶۰ درصد، سفرهای خود را لغو کرده‌اند.» حتی در این شرایط، باز هم وزارت گردشگری حاضر به پذیرش وضعیت «فوق‌العاده» برای هتل‌ها نشده است و می‌گوید که آن شرایط تعریف شده است، و ایران در حال حاضر در چنان وضعیتی قرار ندارد. با این حال، ولی تیموری، معاون گردشگری وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، گفته است که این وضعیت برای پروازهایی که لغو شده‌اند لحاظ خواهد شد، و سازمان هواپیمایی بر همین اساس اقدام می‌کند. البته باید گفت سقوط هواپیمای اوکراینی منجر به یک جهش در زمینه لغو سفرهای خارجی به ایران شده است، چراکه به گفته جمشید حمزه ‌زاده،  رئیس جامعه هتلداران ایران، «بیش از ۸۰ درصد رزرو گردشگران اروپایی و آمریکایی در یکی دو ماه آینده کنسل شده است. این کنسلی‌ها تا پایان فروردین ماه سال ۹۹ ادامه دارد.» این میزان از کاهش به حدی است که علی اصغر مونسان،‌ وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، تایید می‌کند که پس از سقوط هواپیمای اوکراینی، ۷۰ درصد تورهای ورودی به ایران لغو شده است. 

با آن که فصل زمستان در مجموع فصلی کم‌تحرک برای صنعت گردشگری ایران است، اما لغو پرواز‌ها و تورهای گردشگری که با یک شوک بزرگ همراه بود، به سادگی حالت عادی پیشین خود را به دست نخواهد آورد. این وضعیت، ضرر دیگری است که به بخش گردشگری و تورگردانی ایران وارد می‌شود؛ بخشی که تازه جان گرفته بود و در تلاش بود تا درآمدی ثابت برای خود تعریف کند. بنا به گفته‌های برخی از فعالان این حوزه، حتی گردشگرانی که در سال‌های گذشته به عنوان مشتری ثابت سفر به ایران شناخته می‌شدند، سفرهای خود برای سال آینده را لغو کرده‌اند. 

در هر حال، اقتصاد زیر تحریم ایران باز هم یکی از منابع مالی غیرنفتی خود را از دست داد. اگر ادعای مقامات جمهوری اسلامی مبنی بر شلیک موشک بر اثر «اشتباه فردی» را بپذیریم، باید گفت که آن حادثه، تنها یک شلیک اشتباه به یک هواپیما نبود، بلکه شلیکی بود که می‌تواند هزینه‌های بسیاری در زمینه‌های گوناگون برای ایران به همراه داشته باشد.