آیا تا به حال برایتان پیش آمده است که پس از بیرون آمدن از کنسرت یا رستورانی پرجمعیت در گلویتان احساس ناراحتی داشته باشید و گمان کنید به بیماری ویروسی مبتلا شده‌اید؟ یا اینکه قرصی را قورت بدهید و بلافاصله احساس کنید بیمارید؟ به این حالت اثر «نوسیبو» (Nocebo) می‌گویند. این تاثیر به‌شکلی ناخودآگاه زمانی که فرد درمورد اثربخشی و عوارض دارو برداشت منفی دارد آشکار می‌شود. 

جان کلی، استاد برجسته روان‌شناسی از ماساچوست و مدیر برنامه دارونما، می‌گوید که «اثر نوسیبو» درست برعکس «اثر دارونما» است. درواقع «نوسیبو» روی تاریک و شیطانی «دارونما» است. او می‌گوید که این درواقع نسخه منفی دارونما است و مردم به‌دلیل انتظارات و احساسات منفی بیش از میزان واقعی با مشکل مواجه می‌شوند. 

فردی که دارونما مصرف می‌کند پس از بلعیدن قرص، تزریق دارو یا دریافت روش‌های درمانی به‌تدریج احساس بهبودی می‌کند، حتی اگر دارویی که برای او تجویز شده کاملا بی‌اثر باشد. اما در «نوسیبو» کاملا برعکس است و فرد به‌دلیل باورها و انتظارات منفی درمورد روش درمانی، حتی زمانی که مداخله درمانی ساختگی باشد، علائم و نشانه‌‌های حساسی را نشان می‌دهد. 

به گزارش واشینگتن‌پست، اندازه‌گیری میزان رواج اثر نوسیبو دشوار است، زیرا در آزمایش‌های بالینی به‌ندرت اندازه‌گیری می‌شود، اما نکاتی درمورد آن وجود دارد. در مطالعه‌ای جدید روی افراد مبتلا به بیماری التهاب روده مشخص شد که در شش ماه اول تغییر دارو با داروی بیولوژیکی مشابه ۱۳٪ آنها، بدون فعال شدن بیماری، با اثر نوسیبو، به‌شکل بروز علائم جدید یا وخیم‌تر، مواجه شدند، در حالی که هر دو دارو اثربخشی بالینی کاملا مشابهی داشتند. طبق نتیجه‌گیری محققان، «درک نادرست» و «نگرش منفی» درمورد داروهای بیولوژیکی مشابه «اثر نوسیبو» و توقف درمان را به دنبال خواهد داشت. 

بررسی کارآزمایی‌های بالینی در سال ۲۰۲۲ نشان داد که ۲۲ درصد افرادی که واکسن دارونما و غیرفعال کرونا را تزریق کرده بودند، خستگی و ۲۷ درصد افراد سردرد ناشی از تزریق واکسن را گزارش کردند. پژوهشگران این علائم را به انتظارات منفی مردم درمورد عوارض جانبی واکسن نسبت دادند، زیرا نوعی پیش‌بینی شخصی را به وجود می‌آورد و موجب می‌شود «باور به وقوع رویداد بد در آینده عکس‌العمل فعلی درمورد آن رویداد ناخوشایند را رقم بزند». به گفته کارشناسان، اثر نوسیبو همچنین واکنش‌های نامطلوب افراد به داروهای استاتین، داروهای ضد افسردگی، افزایش احساس درد به همراه مداخلات مختلف، تغییر عملکرد حرکتی در واکنش به داروها و موارد دیگر را به دنبال دارد. 

اثر نوسیبو چگونه رخ می‌دهد؟

سازوکارهای دقیقی که در پس اثر نوسیبو وجود دارد هنوز به‌خوبی شناخته نشده است. یکی از نظریه‌ها می‌گوید که انتظارات بیمار بر پاسخ به درمان پزشکی تاثیر می‌گذارد. دیگری به شرطی‌سازی برمی‌گردد؛ به اینکه چگونه تجربه‌های گذشته می‌تواند تجربه‌های فعلی را تحت تاثیر قرار دهد. لوانا کولوکا، استاد برجسته پزشکی از مریلند، می‌گوید که به همین دلیل، افراد مبتلا به سرطان که تحت شیمی‌درمانی قرار می‌‌گیرند، گاهی اوقات وقتی وارد اتاق می‌شوند، قبل از تزریق سرم، حالت تهوع می‌گیرند. 

مایکل برنشتاین، روان‌شناس، می‌گوید که سازوکار احتمالی دیگر نسبت دادن عوامل نادرست به بیماری است. به گفته او: «ممکن است بیماری جزئی داشته باشید و آن را به یک دارو و روش درمانی نسبت دهید، نه چیزی که واقعا باعث بروز آن شده است. مثلا ممکن است داروی جدیدی را به‌تازگی شروع کرده‌اید و سردرد هم دارید، در این مواقع به جای اینکه عامل را به استرس کاری، تغییرات فشار بدن یا نخوردن قهوه روزانه‌تان نسبت دهید، انگشت اتهام را به سمت داروی جدید نشانه می‌روید.»

سوزان هلفر، استاد روان‌شناسی، هم می‌گوید که انتظارات منفی می‌تواند اضطراب به دنبال داشته باشد که باعث آزاد شدن هورمون‌های استرس و اسیدهای معده می‌شود و علائم منفی ایجاد می‌کند.  

اثر نوسیبو همچنین زمانی رخ می‌دهد که متخصصان مراقبت‌های بهداشت و سلامت اطلاعات شفاهی درمورد عوارض جانبی منفی احتمالی دارو ارائه می‌دهند. تحقیقات نشان داده است توصیه‌های شفاهی منفی درمورد درد اضطراب بیماران را افزایش می‌دهد و باعث می‌شود ترشح هورمون کوله‌سیستوکینین (cholecystokinin)، که هورمون انتقال درد است، تسهیل شود. همچنین پژوهشی تازه در سال ۲۰۲۴ نشان می‌دهد که افرادی که با دستورالعمل‌های خاص درمورد درد شرطی شده بودند در مقایسه با افرادی که توجهشان به این درد معطوف نبود، اضطراب پیش‌بینی‌شده بیشتری داشتند و در رویارویی با محرک دردناک درد بیشتری را احساس می‌کردند. 

چطور از اثر نوسیبو جلوگیری کنیم؟

برای بی‌اثر کردن اثر نوسیبو باید بیمار و مصرف‌کننده آگاهی باشید. برنشتاین می‌گوید که شناختن اثر نوسیبو در بهبود بیماری بسیار موثر است. به خودتان یادآوری کنید که دیدگاه و انتظار منفی عوارض جانبی به دنبال خواهد داشت و بر پاسخ شما به درمان تاثیر می‌گذارد. کولوکا هم می‌گوید که جایگزینی افکار و دیدگاه‌های منفی با انتظارات مثبت، علائم منفی مانند اضطراب و خستگی را کاهش می‌دهد.

متخصصان توصیه می‌کند که هنگام مصرف داروی جدید یا شروع یک روش درمانی به روی آن گشوده باشید. البته نه به این معنی که هوشیاری‌تان را درمورد سلامت کنار بگذارید، بلکه به این معنی که از پزشک و متخصص داروساز درمورد عوارض جانبی و میزان احتمال وقوع آنها بپرسید و سپس این اطلاعات را به‌خوبی بررسی کنید. اگر متخصص مراقبت‌های بهداشت و درمان به شما گفت که ۱۰ درصد افراد هنگام مصرف دارویی خاص سردرد یا حالت تهوع می‌گیرند، آن را در نظر داشته باشید اما یادتان باشد که ۹۰ درصد افراد با این عوارض مواجه نمی‌شوند.

برنشتاین همچنین به «پنهان‌سازی مجاز» اشاره می‌کند و می‌گوید که برخی پزشکان می‌توانند با اجازه شما عوارض جانبی برخی از داروها را به شما نگویند. در این موارد اگر به‌دلیل احساس اضطراب، پزشکتان جزئیات عوارض جانبی را به شما نمی‌گوید، می‌توانید از او بخواهید فقط درمورد محتمل‌ترین یا نگران‌کننده‌ترین آنها به شما توضیح دهد. به این ترتیب ذهنتان را از قبل با موارد نگران‌کننده پر نمی‌کنید.