تنها یک روز پس از سرنگونی رژیم بشار اسد، اتریش اعلام کرد که قصد دارد پناهجویان سوری را به کشورشان بازگرداند. سپس ۱۲ کشور اروپایی اعلام کردند که بررسی درخواست پناهندگی شهروندان سوریه را متوقف کرده‌اند. این در حالی است که با توجه به وضعیت سیاسی و اقتصادی شکننده سوریه، بازگرداندن زودهنگام پناهندگان سوری چالش‌های زیادی ایجاد خواهد کرد.

علاوه برآن، مدت‌ها است که بسیاری از کشورهای اروپایی می‌خواهند پناهندگان سوری را به کشورشان بازگردانند. حتی پیش از سقوط رژیم بشار اسد، شماری از کشورهای اروپایی درمورد پذیرش آوارگان سوری مواضع سختی داشتند و می‌کوشیدند پیش از آنکه در سوریه اصلاحات سیاسی رخ دهد پناهندگان را به‌اجبار بازگردانند. سپس، فروپاشی رژیم اسد باعث شد کشورهای اروپایی که به دنبال بازگرداندن آوارگان سوری بودند، پرونده بازگشت پناهندگان را با جدیت بیشتری دنبال کنند. همچنین شمار قابل  توجهی از شهروندان سوریه در کشورهای خاورمیانه زندگی می‌کنند و کشورهای میزبان آن‌ها امیدوارند که پس از ۱۳ سال جنگ بتوانند آن‌ها را به کشورشان بازگردانند.

با این حال، بازگشت زودهنگام میلیون‌ها پناهنده، دولت سوریه را، که هنوز با چالش‌های بسیاری روبه‌رو است، تحت فشار بیشتری قرار می‌دهد. ممکن است بازگشت سریع آوارگان روند انتقال موفقیت‌آمیز قدرت در سوریه را به خطر اندازد و به تشدید تنش‌های اجتماعی و گسترش بی‌ثباتی بینجامد.

بنابراین، باید برای جلوگیری از مواجهه با بحرانی گسترده‌تر، کشورهای کمک‌کننده باید از بازگرداندن شتاب‌زده پناهندگان سوری اجتناب کنند و برای بازگشت امن پناهندگان طرحی جامع و برنامه‌ای منظم تدوین کنند. بازگشت پناهندگان به سوریه به برنامه‌ریزی دقیق و زمان کافی نیاز دارد و نباید در این زمینه شتابزده عمل کرد، چراکه عواقب فاجعه‌باری به دنبال دارد.

در طول ۱۳ سال جنگ، حدود نیمی از مردم سوریه به ترک خانه‌های‌شان مجبور شده‌اند. در حال حاضر، اغلب پناهندگان سوری مقیم در کشورهای همسایه، که شمار آن‌ها بالغ بر پنج میلیون نفر است، می‌خواهند به سوریه بازگردند. براساس نظرسنجی که کمیساریای عالی سازمان ملل در امور پناهندگان در ژوئن ۲۰۲۴ انجام داد، ۵۷ درصد پناهندگان سوری که در کشورهای لبنان، اردن، عراق و مصر به سر می‌برند، قصد دارند به سوریه بازگردند. اما شرایط سیاسی و اقتصادی سوریه پناهندگان را از بازگشت سریع به کشور بازمی‌دارد. به محض سقوط رژیم بشار اسد، هزاران تن از پناهندگان سوری مقیم لبنان و ترکیه به کشور بازگشتند، به‌ویژه اینکه رژیم اسد مانع اصلی بازگشت بسیاری از آوارگان مزبور به سوریه بود. البته کشورهای میزبان آوارگان سوری با این استدلال که با سقوط رژیم اسد زمینه بازگشت پناهندگان فراهم شده است، سعی دارند پناهندگان سوری را به بازگشت تشویق کنند. در همین راستا، هاکان فیدان، وزیر امور خارجه ترکیه، می‌گوید، اکنون میلیون‌ها تن از پناهندگان سوری می‌توانند به کشورشان بازگردند.  

به‌رغم تغییرات بنیادینی که در سوریه رخ داده است، هنوز برسر راه بازگشت پناهجویان موانع بسیاری وجود دارد. افزون بر ادامه درگیری و خشونت، نبود کار و خدمات اولیه، پناهندگان را از بازگشت به کشور بازمی‌دارد. دولت انتقالی جدید در سوریه قادر نیست به این سرعت تمامی مشکلات را برطرف کند، به‌ویژه اینکه تحریم‌های بین‌المللی علیه سوریه هنوز لغو نشده است. علاوه بر آن، ادامه جنگ در سوریه بسیاری از خانه‌ها و زیرساخت‌های حیاتی را ویران کرده و با توجه به زمستان و سردی هوا، بسیاری از پناهندگان نمی‌توانند در شرایط کنونی به کشور بازگردند.

وضعیت سوریه هنوز ناپایدار است و آینده سیاسی آن مشخص نیست. در حالی که با سقوط رژیم اسد، که دشمن مشترک همه گروه‌های سیاسی بود، انگیزه اصلی جنگ از بین رفته است، اما احتمال وقوع درگیری میان گروه‌های تحت حمایت ترکیه و گروه‌های تحت رهبری کردها همچنان برقرار است و امنیت سوریه را تهدید می‌کند.

با توجه به چالش‌های پیش‌رو و ابهام درباره چگونگی آینده سوریه، بازگشت زودهنگام پناهندگان می‌تواند بحران کنونی را شدت بخشد. اگر پناهندگانی که در حال حاضر به سوریه بازگشته‌اند با مشکلاتی مواجه شوند، سایر پناهندگان سوری از بازگشت به کشور منصرف می‌شوند. بازگشت گروهی و زودهنگام آوارگان فشار بر خدمات عمومی را افزایش می‌دهد و دولت نوپای سوریه را با چالش‌ها و تهدیدهای تازه‌ای مواجه می‌کند. اگر دولت کنونی دمشق به سمت شکست و فروپاشی بلغزد مردم سوریه بار دیگر به فرار از جنگ و ترک کشور مجبور می‌شوند. در این صورت بعید است که بسیاری از کشورها، ازجمله کشورهای اروپایی، درهای‌شان را به روی موج عظیم آوارگان بی‌سرنوشت باز کنند.

برای اجتناب از این ماجرا، کشورهای اروپایی نباید درپی بازگرداندن سریع پناهجویان باشند و باید کشورهای میزبان در منطقه را هم به خویشتن‌داری و پرهیز از بازگرداندن شتابان آوارگان تشویق کنند. در حال حاضر، بهترین راه برای جلوگیری از وقوع سناریوهای خطرناک احتمالی، افزایش حمایت از جوامع میزبان و کمک به پناهندگان سوری است.

دولت جدید سوریه از بازگشت پناهندگان به کشور استقبال می‌کند، اما از اظهارات مقام‌های دولت جدید چنین برمی‌آید که دمشق خواستار بازگرداندن سریع آوارگان نیست و از کشورهای میزبان می‌خواهد حداقل تا بازسازی زیرساخت‌ها و فراهم شدن فرصت‌های شغلی، از بازگردان شهروندان پناهنده سوری خودداری کنند. در همین راستا، احمد الشرع، فرمانده اداره عملیات نظامی سوریه، در گفت‌وگو با جو حطاب، یوتیوبر مشهور اردنی، اظهار داشت، بازگشت سوری‌ها به کشور با سرنگونی رژیم اسد تسریع خواهد شد. او افزود، یقین دارم که ۱۴ میلیون شهروند سوری ظرف دو سال به کشور خود باز خواهند گشت و البته حدود یک تا یک و نیم میلیون نفر از آن‌ها همچنان در خارج از کشور باقی خواهند ماند.