جمهوری اسلامی در تقابل با مناسبت‌های ملی ایرانیان، امسال نیز همچون سال‌های گذشته، جشن سده را به چند آتشکده زرتشتی در استان‌های کرمان، یزد، خراسان و تهران محدود کرد. این آتشکده‌ها که بر اساس اعلام جامعه زرتشتیان، ظرفیت محدودی دارند، عملا امکان حضور عموم مردم را از بین می‌برند. این در حالی است که جشن سده یکی از کهن‌ترین و فراگیرترین آیین‌های ملی ایران، است که فراتر از مذهب و دین، به تمامی ایرانیان تعلق دارد.

محدودیت‌های اعمال‌شده در خاستگاه اصلی این جشن در حالی ادامه دارد که جشن سده سال گذشته در پرونده‌ای مشترک میان ایران و تاجیکستان، در فهرست میراث ناملموس یونسکو ثبت شد. انتظار می‌رفت این ثبت جهانی مسیر را برای برگزاری گسترده‌تر این آیین هموار کند، اما نه‌تنها چنین نشد، بلکه قوانین و محدودیت‌های حکومتی، آن را همچنان در فضاهای بسته و در انحصار جامعه زرتشتیان ایران، نگه داشت.

در مقابل، در تاجیکستان، جایی که این مناسبت به‌عنوان بخشی از هویت فرهنگی مشترک شناخته می‌شود، جشن سده با حمایت رسمی دولت و در فضایی آزاد و فراگیر برگزار می‌شود؛ تفاوتی آشکار که نشان از دو رویکرد متضاد به یک میراث مشترک دارد.

زمستان به سرآمد، بهار در راه است

برای ایرانیان باستان که زندگی‌ و معیشتشان با کشاورزی پیوند خورده بود، زمستان و تابستان اهمیتی دوچندان داشت. آنان در طول تابستان بزرگ که از ابتدای فروردین آغاز می‌شد و تا پایان مهر ادامه می‌یافت، به دلیل رونق کشاورزی‌ خرسند بودند و در زمستان نیز که از ابتدای آبان آغاز می‌شد و تا پایان اسفند ادامه داشت، برای فرارسیدن بهار انتظار می‌کشیدند. در این میان، برگزاری آیین شب یلدا و جشن سده به این انتظار شمایلی از همبستگی، همگرایی و امید هم می‌داد.

جشن سده که از دیرباز در تاریخ دهم بهمن‌ برگزار می‌شد، در واقع آغاز چله کوچک زمستان بود. مرتضی راوندی در جلد ششم کتاب «تاریخ اجتماعی ایران» درباره وجه تسمیه جشن سده نوشته که این روز به قول ابوریحان بیرونی، «آبان‌روز» از زمستان بزرگ است. «زمستان بزرگ» ایرانیان از ابتدای آبان آغاز می‌شد و تا پایان زمستان ادامه داشت. آبان‌روز آن نیز دهم بهمن بود. با این حال برخی پژوهشگران نیز نوشته‌اند که جشن سده ۵۰ روز و ۵۰ شب قبل از اعتدال بهاری یا جشن نوروز برگزار می‌شود، به همین دلیل سده نام دارد، چون حاصل جمع آن‌ها صد می‌شود.

ایرانیان که زمستان را دشمن کشاورزی و معیشت می‌دانستند، بر این باور بودند که با آغاز چله کوچک، از زور سرمای زمستان کاسته و زمین گرم می‌شود و اهریمن شکست می‌خورد. به همین دلیل، شامگاه صدمین روز از زمستان بزرگ دور هم جمع می‌شدند و با روشن کردن آتش و برگزاری آیین‌های مخصوص جشن سده را پاس می‌داشتند. آتشی که در جشن سده روشن می‌شد و شعله‌هایش سر به آسمان می‌کشید، نمادی از گرم شدن زمین و فرا رسیدن دوباره بهار بود.

پیشینه و آداب و رسوم برگزاری جشن سده

برگزاری جشن سده در ایران در دوران باستان ریشه دارد. برخی متون تاریخی برگزاری این آیین در دوران ساسانیان را تایید کرده‌اند، اما فردوسی در شاهنامه‌ قدمت برگزاری جشن سده را به دوران هوشنگ، پادشاه پیشدادی که او را کاشف آتش می‌دانند، مرتبط کرده است.

تکاپوی مردمان برای برگزاری جشن سده معمولا از روزها قبل آغاز می‌شد. ایرانی‌ها مقدار زیادی هیزم جمع‌ می‌کردند و آن‌ها را به شکل مخروطی روی هم می‌چیدند. در نهایت نیز آتشی روشن می‌شد که ارتفاعش گاه تا ده‌ها متر می‌رسید. هنگام برگزاری جشن سده، خانواده‌ها و اقوام دور هم جمع می‌شدند و بساط خوراکی‌، قصه‌گویی، پایکوبی و گفتگوهای شیرین نیز فراهم بود.

برگزاری جشن سده در برخی استان‌های ایران که محل سکونت زرتشتیان است و نیز استان‌هایی با پیشینه تاریخی کهن، قدمت بیشتری دارد. پیش‌تر ‌علیرضا حسن‌زاده، مسئول تدوین و تهیه پرونده جهانی جشن سده، درباره برگزاری این آیین در نقاط مختلف ایران گفته بود: «جشن سده به‌عنوان یکی از جشن‌های باستانی ایران در دو حوزه فرهنگی زرتشتیان ایران یعنی شهرهای کرمان، یزد، شیراز و اصفهان برگزار می‌شود. ضمن اینکه برگزاری این آیین در حوزه فرهنگی خراسان به‌ویژه میان روستاییان مرسوم است.»

مسئول تدوین و تهیه پرونده ثبت جهانی جشن سده برگزاری این مراسم در تاجیکستان را با توجه به جایگاه میراث کشاورزی در این کشور، بیشتر شبیه حوزه فرهنگی خراسان در ایران توصیف کرده بود.

جشن سده اوایل دهه ۱۳۹۰ در فهرست میراث معنوی ایران به نام روستای دوحصاران در خراسان جنوبی ثبت شد. حدود هشت سال پس از آن نیز پرونده ثبت جهانی جشن سده به یونسکو ارسال شد و در نوبت بررسی قرار گرفت و اعضای کمیته پاسداری از میراث فرهنگی این سازمان جهانی در نهایت، آذر ۱۴۰۲ جشن سده را به نام ایران و تاجیکستان ثبت کردند.

طی روزهای اخیر، ویدیوهایی از مقدمات برگزاری این جشن در تاجیکستان منتشر شد که نشان می‌داد این کشور حالا پس از ثبت جهانی جشن سده، خود را برای برگزاری باشکوه‌تر این مراسم باستانی آماده می‌کند اما در ایران، برگزاری این جشن به مکان‌های محدود متعلق به زرتشتیان محدود شده است.

مسئول تدوین و تهیه پرونده جهانی جشن سده پیش‌تر ضمن اشاره به «حمایت وسیع» دولت تاجیکستان از برگزاری این آیین گفته بود: «سده یک جشن ملی است و همه ایرانیان هم به برگزاری آن علاقه‌مندند. دولت می‌تواند میدان‌ها و مکان‌هایی را به‌عنوان «سده‌گاه» تعیین کند و اجازه دهد که این جشن برگزار شود.»

او برطرف کردن موانع برگزاری جشن سده را وظیفه دولت خواند و تاکید کرد میراث ناملموس ایران باید در محتوای کتب درسی مدارس گنجانده شوند.