روند مهاجرت از استان‌های مرکزی ایران به استان‌های شمالی، به‌ویژه مازندران و گیلان، بازار مسکن این مناطق را با شرایطی متفاوت از سایر نقاط کشور مواجه کرده است.

گزارش‌های رسانه‌ای نشان می‌دهند رشد قیمت مسکن نه‌تنها به شهرهای این استان‌ها محدود نمانده، که به مناطق روستایی نیز سرایت کرده است. این افزایش تقاضا که ناشی از موج مهاجرت گسترده است، تعادل بازار مسکن را برهم زده و موجب افزایش شدید قیمت‌ها شده است، تا حدی که بسیاری از ساکنان بومی دیگر قادر به خرید یا اجاره ملک در محل زندگی خود نیستند.

در دو سال اخیر، بخش عمده این مهاجرت‌ها به شهروندان استان‌های یزد، اصفهان و دیگر مناطق مرکزی ایران محدود بود، اما اخیرا موج مهاجرتی به‌طور فزاینده‌ای به شهروندان تهرانی نیز رسیده است.

این تغییر روند موجب شده است تقاضا برای خرید و اجاره ملک نه‌تنها در شهرهای شمالی که در مناطق روستایی نیز افزایش یابد. به‌ویژه بیشترین میزان تقاضا برای خرید زمین و مسکن در شرق استان مازندران و غرب استان گیلان بوده است. این تقاضا فراتر از مسکن و شامل همه زمین‌های مناسب برای ساخت‌وساز است.

طبق آخرین آمار منتشرشده در سال ۱۴۰۲، میزان مهاجرت به استان‌های شمالی در بازه زمانی ۱۴۰۰ تا ۱۴۰۲ به بیش از ۸۰۰ هزار نفر رسیده است. پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهند که این روند در سال ۱۴۰۳ نیز با سرعت بیشتری ادامه یافته است.

نگرانی‌های زیست‌محیطی، فرهنگی و اقتصادی ناشی از مهاجرت گسترده

میزان بالای مهاجرت به استان‌های شمالی موجب نگرانی‌های متعددی در حوزه‌های زیست‌محیطی، فرهنگی و اقتصادی شده است.

بسیاری از شهرها و روستاهای این استان‌ها فاقد زیرساخت‌های لازم برای پذیرش این میزان از افزایش جمعیت‌اند و همین موضوع چالش‌های گسترده‌ای را در زمینه مدیریت منابع، خدمات شهری و حفظ بافت بومی مناطق به همراه دارد.

یکی از پیامدهای مهم این روند، افزایش تغییر کاربری زمین‌های کشاورزی است. تمایل به خرید زمین در استان‌های شمالی زنگ خطر تملک زمین‌های کشاورزی و تبدیل آن‌ها به مناطق مسکونی را به صدا درآورده است. رئیس سازمان جهاد کشاورزی گیلان در این رابطه هشدار داده و گفته است: «مهاجرت گسترده به استان‌های شمالی تهدیدی جدی برای بخش کشاورزی این مناطق است.»

این هشدار را می‌توان در افزایش تعداد آگهی‌های فروش زمین و تغییر کاربری اراضی کشاورزی در این مناطق مشاهده کرد. تغییر بافت معماری و تهدید محیط زیست شهری نیز از دیگر پیامدهای این مهاجرت گسترده است.

احداث آپارتمان‌های چند طبقه در مناطقی که پیش‌تر خانه‌های ویلایی و سنتی وجود داشت، به تغییر ماهیت بومی شهرها و روستاها منجر شده است. این تغییرات علاوه بر اینکه سیمای سنتی شمال ایران را دگرگون می‌کند، موجب افزایش تقاضا برای انرژی، آب و سایر منابع زیرساختی نیز خواهد شد.

طی یک سال گذشته نشانه‌های اولیه بحران‌های زیست‌محیطی این تغییرات بروز کرده است. آلودگی هوا در شهرهای شمالی، که پیش‌تر هوای آن‌‌ها از کیفیت مطلوبی برخوردار بود، افزایش یافته است. دلیل این پدیده را می‌توان در افزایش تردد خودروها، ساخت‌وسازهای گسترده و تخریب پوشش گیاهی دانست.

مشکلات زیرساختی و تامین انرژی

افزایش جمعیت در استان‌های شمالی درمورد زیرساخت‌های انرژی و تامین نیازهای اساسی مانند آب، برق و گاز نیز نگرانی‌های جدی ایجاد کرده است.

قطعی‌های مکرر برق و کمبود گاز در فصول سرد سال در این مناطق طی سال‌های اخیر یکی از معضلات اساسی بوده است. ساکنان بومی این مناطق نمی‌دانند در شرایطی که دولت قادر به تامین نیازهای فعلی جمعیت استان‌های شمالی نیست، چگونه می‌تواند پاسخگوی تقاضای انرژی ناشی از افزایش ناگهانی جمعیت باشد.

به گفته کارشناسان، نبود برنامه‌ریزی برای احداث نیروگاه‌های جدید و توسعه نیافتن شبکه آب‌رسانی و فاضلاب می‌تواند بحران‌های زیست‌محیطی و بهداشتی را در این مناطق تشدید کند.

برای نمونه، طبق آمار شرکت آب و فاضلاب مازندران، بیش از ۹۰ درصد آب این استان از سفره‌های زیرزمینی تامین می‌شود. در صورتی که نحوه دفع شیرابه‌های زباله‌ها و ورود فاضلاب شهری به منابع آبی مورد توجه قرار نگیرد، بحران‌های بهداشتی گسترده‌ای به دنبال خواهد داشت.

یکی دیگر از تهدیدهای جدی افزایش مهاجرت به شمال کشور، تخریب جنگل‌ها و مراتع است. دبیرکل انجمن علمی اقتصاد شهری ایران در سال ۱۴۰۰ هشدار داده بود: «حدود ۲ میلیون هکتار از جنگل‌های شمال کشور امروزه محل تاخت‌وتاز ویلاسازان و جنگل‌خواران قرار گرفته است، و تخمین‌ها نشان می‌دهد که پوشش جنگلی مازندران در ۵۰ سال گذشته به نصف کاهش یافته است.»

این آمار پیش از رشد ناگهانی موج مهاجرت به شمال ایران ارائه شده بود. با توجه به افزایش ساخت‌وساز در مناطق جنگلی مازندران و گیلان طی سال‌های اخیر، احتمالا این روند تخریب با سرعت بیشتری ادامه یابد.

رضا علیزاده، استاد جامعه‌شناسی دانشگاه گیلان، معتقد است این استان حتی برای ۲.۵ میلیون نفر جمعیت فعلی خود نیز زیرساخت‌های کافی ندارد و در حوزه‌هایی مانند دفع زباله، آلودگی رودخانه‌ها و تامین آب با مشکلات فراوانی مواجه است.

به گفته او، بحران آب در گیلان به مرحله‌ای رسیده که بحث جیره‌بندی آب نیز مطرح شده است. با این حال، افزایش شمار مهاجران به این استان مشکلات آن را دوچندان کرده است.

مهاجرت بازنشستگان؛ چالشی برای اقتصاد گیلان

یکی از نکات قابل توجه درباره موج مهاجرت به استان گیلان، ترکیب جمعیتی مهاجران است. پژوهشی که در اردیبهشت‌ماه سال جاری انجام شد نشان می‌دهد بخش قابل توجهی از مهاجران به مناطق شهری و روستایی رودسر، میانسالان و سالمندان ۴۰ تا ۸۰ ساله‌اند. این گروه، که عمدتا جزو جامعه بازنشستگان محسوب می‌شوند، تاثیر چندانی در اشتغال مولد و بهبود وضعیت اقتصادی این مناطق ندارند.

در واقع، برخلاف تصور عمومی که مهاجرت می‌تواند موجب رشد اقتصادی و اشتغال‌زایی شود، در این مورد خاص، موج جدید مهاجرت نه‌تنها به افزایش فرصت‌های شغلی کمکی نکرده که با افزایش تقاضا برای مسکن، خدمات شهری و اقلام مصرفی، به گرانی و افزایش فشار بر منابع محدود استان‌ها منجر شده است.

بررسی آمارهای اقتصادی نشان می‌دهد شاخص فلاکت (که حاصل جمع نرخ بیکاری و نرخ تورم است) در استان‌های شمالی، در قیاس با میانگین کشوری، روندی افزایشی داشته است.

طبق آمارهای رسمی، در پایان پاییز ۱۴۰۲، استان‌های گلستان و گیلان با شاخص ۴۲.۲ و ۴۲.۱ درصد، از میانگین کشوری (۳۹.۷ درصد) بالاتر بوده‌اند. استان مازندران نیز با شاخص ۳۶.۵ درصد، هرچند وضعیت بهتری در قیاس با دو استان دیگر دارد، همچنان در مرز میانی جدول فلاکت اقتصادی قرار می‌گیرد.

یکی دیگر از پیامدهای افزایش جمعیت مهاجر و ورود مسافران فصلی به استان‌های شمالی، رشد سرسام‌آور هزینه‌های زندگی و کمبود اقلام اساسی است. به گفته ساکنان محلی، در ایام تعطیلات و فصل‌های پرتردد، بسیاری از شهرهای شمالی با کمبود شدید کالاهای اساسی مانند آب معدنی، لبنیات و نان مواجه می‌شوند و قیمت این اقلام به‌شدت افزایش می‌یابد.

چالش‌های فرهنگی و اجتماعی ناشی از مهاجرت

براساس گزارشی که روزنامه دنیای اقتصاد در مهرماه ۱۴۰۲ منتشر کرد، یکی از مهم‌ترین چالش‌های ناشی از مهاجرت گسترده به استان‌های شمالی، تقابل فرهنگی میان مهاجران و بومیان است.

برخی از مهاجران، به‌ویژه از کلان‌شهرها، با نگاه سلطه‌جویانه با ساکنان بومی برخورد می‌کنند و می‌کوشند فرهنگ و سبک زندگی خود را به آنها تحمیل کنند. این رویکرد موجب افزایش حساسیت‌های اجتماعی و شکل‌گیری درگیری‌های محلی میان مهاجران و بومیان شده است.

یکی از اهالی شهر تنکابن در گفت‌وگو با خبرنگار ایندیپندنت فارسی اظهار داشت: «در دو سال گذشته، تنش‌های محلی میان ساکنان بومی و مهاجران یا مسافران شدت یافته است. در برخی موارد، این تنش‌ها به درگیری برسر نحوه حضور مهاجران و تفاوت‌های فرهنگی آنها منجر شده است.»

نباید فراموش کرد بخش مهمی از این مهاجرت‌ها نه با هدف تفریح و تغییر سبک زندگی، که به دلیل بحران‌های زیست‌محیطی در سایر استان‌های کشور صورت می‌گیرد. بسیاری از مهاجرانی که از استان‌های سیستان و بلوچستان، اصفهان، یزد و دیگر مناطق مرکزی ایران راهی شمال کشور شده‌اند، عمدتا به دلیل شرایط بحرانی محیط زیستی مجبور به ترک محل زندگی خود شده‌اند.

عواملی مانند فرونشست زمین در مناطق مرکزی ایران و خشکسالی شدید و کمبود منابع آبی موجب شده است که چشم‌انداز زندگی در این مناطق تیره و ناامیدکننده شود. در چنین شرایطی، استان‌های شمالی تنها پناهگاه قابل سکونت برای بخشی از این مهاجران محسوب می‌شوند.

شهلا کاظمی‌پور، جمعیت‌شناس، در این زمینه می‌گوید: «اگر در گذشته مهاجرت‌های درون‌کشوری عمدتا با انگیزه‌های اقتصادی و دستیابی به فرصت‌های شغلی بهتر انجام می‌شد، امروز بخش قابل توجهی از مهاجرت‌ها صرفا به‌منظور امکان تداوم زندگی و دسترسی به منابعی مانند آب و هوای سالم صورت می‌گیرد.»

متخصصان محیط زیست هشدار داده‌اند بحران‌های زیست‌محیطی ایران به مرحله‌ای رسیده است که خطر بیابانی‌شدن بخش‌های وسیعی از کشور را تهدید می‌کند.

این مسئله، ظرفیت محدود استان‌های شمالی برای پذیرش مهاجران بیشتر را زیر سوال می‌برد. مشخص نیست این مناطق، با توجه به زیرساخت‌های ناکافی و مشکلات محیط زیستی‌شان، تا چه حد توانایی جذب و اسکان مهاجران بیشتری را خواهند داشت.