پنجشنبه ۲۳ اسفندماه، مسعود پزشکیان، رئیس دولت چهاردهم، در حالی فرمان اجرای سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال ۱۴۰۵ را صادر کرد که کارشناسان خالی از سکنه شدن روستاها در ایران را بزرگ‌ترین تهدید جمعیتی برای این کشور می‌دانند.
آبان‌ماه سال جاری، عبدالکریم حسین‌زاده، معاون توسعه روستایی و مناطق محروم ریاست‌جمهوری، از متروکه شدن بیش از ۳۱ هزار روستا، معادل نزدیک به ۵۰ درصد مناطق روستایی ایران خبر داد.
او همچنین در گفتگویی تازه با روزنامه اعتماد در اسفندماه ۱۴۰۳، به افزایش حاشیه‌نشینی جمعیت روستایی در شهرهایی مانند تبریز، کرمانشاه، تهران، ارومیه و مشهد اشاره کرد و توسعه نامتوازن مناطق روستایی را دلیل اصلی این روند دانست.
پدیده متروکه شدن مناطق روستایی تنها به بخش‌های مرکزی و خشک ایران محدود نیست. آمارهای منتشرشده نشان می‌دهند حتی استان‌های شمالی و پربارش مانند گیلان نیز با معضل خالی از سکنه شدن روستاها مواجه‌اند. مدیر بنیاد مسکن انقلاب اسلامی گیلان در توصیف وضعیت این استان، روستاهای آن را «پیرسرا» – یعنی روستاهایی که ساکنان جوانش را از دست داده‌اند – خوانده و اعلام کرده است که ۳۳۹ روستا در این استان یا کاملا خالی از سکنه شده‌اند یا کمتر از ده خانوار در آن‌ها سکونت دارند.
این آمار در حالی بیان می‌شود که علیرضا ورناصری قندعلی، نماینده مردم شهرستان‌های مسجدسلیمان، لالی، هفتکل و اندیکا در مجلس شورای اسلامی، در گفتگو با رسانه‌ها تصریح کرده است که حدود ۶۰ درصد از ۹۰ هزار سکونتگاه روستایی ایران به دلایل مختلف ازجمله کمبود منابع آبی، بیکاری و مشکلات معیشتی، خالی از سکنه شده‌اند و با توجه به شرایط فعلی روند متروکه شدن روستاها همچنان رو به افزایش است.
کاهش چشمگیر جمعیت روستایی در ایران؛ روندی نگران‌کننده
بررسی روند تغییرات جمعیتی ایران نشان می‌دهد که جمعیت روستانشین از ۷۲ درصد در ابتدای سال ۱۳۰۰ به کمتر از ۲۶ درصد در انتهای این قرن کاهش یافته است. براساس سرشماری سال ۱۳۹۵، تنها ۲۵.۹ درصد از جمعیت کشور در مناطق روستایی سکونت دارند، رقمی که نشان‌دهنده تغییرات گسترده در الگوی زیست جمعیت ایران است.
Read More
This section contains relevant reference points, placed in (Inner related node field)
طبق داده‌های منتشرشده، نرخ رشد سالانه جمعیت روستایی ایران از سال ۱۳۴۵ تا ۱۳۹۵ پیوسته کاهش یافته، به‌گونه‌ای که در سال ۱۳۹۵ به رقم منفی ۰.۶۸ درصد رسیده است. این روند زنگ خطر جدی برای آینده تعادل جمعیتی و توسعه روستایی کشور به شمار می‌رود. کارشناسان مسائل جمعیتی هشدار می‌دهند که اگر شرایط به همین منوال ادامه یابد، ایران تا سال ۲۰۵۰ در بین ده کشور نخست جهان با بیشترین کاهش سریع جمعیت روستایی قرار خواهد گرفت.
براساس آمار سرشماری سال ۱۳۹۵، از مجموع ۷۹ میلیون و ۹۲۶ هزار و ۲۷۰ نفر جمعیت ایران، ۲۰ میلیون و ۳۰۰ هزار و ۶۲۵ نفر در مناطق روستایی زندگی می‌کردند. این گروه، اگرچه از نظر عددی کاهش یافته‌اند، اما همچنان سهم قابل توجهی در اقتصاد کشور دارند. تنها در بخش کشاورزی، سهم تولید ناخالص ملی روستاییان ۲۷.۵ درصد است که نشان‌دهنده نقش کلیدی آنان در امنیت غذایی و توسعه پایدار اقتصادی ایران است.
دلایل و عواقب خالی از سکنه شدن مناطق روستایی در ایران
کارشناسان مسائل اجتماعی در ایران هشدار می‌دهند که تخلیه روستاها و مهاجرت گسترده جمعیت روستایی توسعه پایدار، امنیت غذایی و کاهش حاشیه‌نشینی در شهرهای بزرگ را با چالش‌های جدی مواجه می‌کند. با این حال، تاکنون راهکار مشخص و موثری برای مهار این روند ارائه نشده است، به‌ویژه در یک دهه اخیر که بحران‌های اقلیمی و اقتصادی در مناطق روستایی تشدید شده‌اند.
ضمن آنکه برخلاف تصور رایج، تخلیه روستاها در ایران طی بیست سال گذشته صرفا به دلیل نبود امکاناتی همچون آب، برق، گاز نبوده است. طبق آمارهای منتشرشده، در مناطق مختلف ایران حتی روستاهایی که به زیرساخت‌ها مجهزند نیز به دلایل مختلف متروکه شده‌اند. مطلعان مسائل روستایی عقیده دارند که وابستگی سنتی به کشاورزی و دامداری در کنار تغییرات اقلیمی، کاهش چشمگیر منابع آبی و نبود سیاست‌های حمایتی متناسب، موجب افزایش هزینه‌های تولید و کاهش رونق اقتصادی و فقر گسترده در این مناطق شده، عاملی که مهاجرت از روستاها را سرعت بخشیده است.
علاوه بر این، کمبود امکانات آموزشی، مشکلات بهداشتی و دشواری حمل‌ونقل، به‌ویژه در مناطق شرقی، مرکزی و غربی کشور، نابرابری‌های توسعه‌ای را تشدید کرده و مهاجرت از روستاها را به گزینه‌ای ناگزیر برای بسیاری از ساکنان این مناطق تبدیل کرده است.
کارشناسان همچنین تاکید دارند که تمرکز سرمایه‌گذاری و فرصت‌های شغلی در کلان‌شهرها، همراه با تصور غلط از رفاه شهری، بسیاری از ساکنان روستاها را به امید یافتن شغل مناسب به حاشیه شهرها کشانده است. در کنار این عوامل، تحولات اجتماعی و فرهنگی، به‌ویژه در میان جوانان، موجب تغییر سبک زندگی و کاهش تمایل آن‌ها به ادامه فعالیت در روستاها شده است.
احساس نابرابری اقتصادی، اجتماعی و نبود فرصت‌های برابر، انگیزه جوانان برای ماندن در مناطق روستایی را کاهش داده و آن‌ها را به مهاجرت به شهرهای نزدیک یا کلان‌شهرها سوق داده است. این روند، علاوه بر تشدید مشکلات شهری، تعادل جمعیتی و اقتصادی در ایران را نیز با چالش‌های جدی مواجه کرده است.
از سوی دیگر، طبق گزارش روابط عمومی مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی و دفتر مطالعات زیربنایی، با آنکه جمعیت روستایی ایران در جایگاه بخش مولد جامعه از اهمیت بسیار برخوردار است، طی چند دهه اخیر سهم جمعیت روستایی براثر مهاجرت از روستاها به شهر نزولی شده است. طبق این گزارش، بررسی وضع روستاها نشان می‌دهد متوسط فاصله درآمدی بین شهرها و روستاها در ۱۵ سال اخیر به بیش از ۹۰ درصد رسیده است و ۹ دهک اول روستایی دچار ناامنی غذایی‌اند که این موضوع می تواند یکی از دلایل مهم متروکه شدن مناطق روستایی در ایران باشد.
با توجه به پیامدهای این شرایط، کارشناسان خواستار تدوین سیاست‌های حمایتی فوری برای توسعه روستاها شده‌اند و هشدار داده‌اند که ادامه این وضعیت تعادل جمعیتی و اقتصادی در ایران را با چالش‌های عمیق‌تری روبه‌رو می‌کند.
