در هنگامه گسترش ویروس کرونا و اما و اگرهای مذاکرات صلح افغانستان با طالبان، پاکستان بار دیگر گذرگاه مرزی تورخم را به روی افغانستان بست و موجب شد که قیمت مواد خوراکی در کابل چند برابر شود. این کشور همسایه که شریک تجاری سنتی افغانستان بوده است، در مقاطع حساس سیاسی همواره درهای خود را موقتا به روی کابل بسته است و به اقتصاد، از پنجره سیاست نگریسته است. با افزایش نرخ خوراکی در افغانستان، کسانی بی‌ثباتی سیاسی را مقصر دانستند، بعضی تاجران را به احتکار متهم کردند، و عده‌ای هم بار دیگر به اهمیت مرز پاکستان برای اقتصاد افغانستان اشاره کردند. اما وابستگی افغانستان به تجارت با پاکستان چقدر مهم است؟ و آیا حیات و ممات اقتصادی افغانستان مثل دهه‌های ۹۰ میلادی به داد و ستد با پاکستان وابسته است؟
چشمِ افغانستانِ محاط به خشکی که به آب‌های آزاد راه ندارد، سال‌هاست که برای انجام معاملات بازرگانی، به بندر کراچی پاکستان دوخته شده است. پاکستان شریک بزرگ تجاری افغانستان بوده است. آمارهای رسمی نشان می‌دهد که تا همین چند سال پیش، افغانستان بزرگترین بازار کالاهای پاکستانی بود و ۱۳ درصد کل صادرات پاکستان، به این کشور همسایه سرازیر می‌شد. اما هرچند افغان‌ها می‌دانستند که پاکستان شریک قابل اعتمادی نیست، کاری از دست شان بر نمی‌آمد.
با روی کار آمدن حکومت وحدت ملی به رهبری اشرف غنی در سال ۲۰۱۴، کاهش اتکای اقتصادی به پاکستان در صدر برنامه‌ها قرار گرفت. دولت افغانستان در این شش سال، سه اقدام بنیادی اقتصادی کرد که اهمیت بندر کراچی را کاهش داد.
* تغییر نگاه از جنوب به شمال و ایجاد رابطه گسترده با کشورهای آسیای مرکزی، از جمله قزاقستان و قرقیزستان.
* گسترش روابط با ایران و هند با امضای قرارداد سه جانبه بندر چابهار.
* ایجاد دهلیزهای هوایی با کشورهای منطقه.
بنابرین، بخش عمده مسیر ترانزیتی افغانستان دیگر از راه پاکستان نیست و کابل به ایران و آسیای مرکزی و دهلیزهای هوایی متکی شده است تا از وابستگی‌اش به پاکستان بکاهد.
افغانستان توجه و اهمیت زیادی برای راه‌های بدیل در آسیای مرکزی قايل شده است. دیپلماسی فعالی در این شش سال با همسایگان شمالی در پیش گرفته شده است و چندین پروژه راه آهن و بندرهای مشترک با تاجیکستان، ازبکستان و ترکمنستان، در حال تکمیل شدن است. مردم افغانستان این را تحول بزرگی در عرصه اقتصادی و تجارتی خود می‌دانند.
خان‌جان الکوزی، معاون اتاق تجارت کشور، می‌گوید: «روابط تجارى بين افغانستان و قزاقستان، در حال توسعه است و سال گذشته ۷۶۶ میلیون دلار امریکایی از قزاقستان واردات داشتیم که بیشترش آرد و مواد نفتی بود.» این حجم، بیش از یک سوم کل تجارت افغانستان با پاکستان در اوج معاملات دو کشور همسایه است.
Read More
This section contains relevant reference points, placed in (Inner related node field)
افغانستان سالانه مقدار زیادی گندم، آرد، آهن، مواد سوختی، مواد ساختمانی و دارو از قزاقستان وارد می‌کند و قزاقستان نیز بازار خوبی برای میوه‌های خشک و تازه و نیز زعفران افغانستان است.
صادرات عمده افغانستان به قزاقستان، سنگ مرمر، تولیدات کشاورزی، میوه خشک و قالی اعلام شده است.
به همین ترتیب، داد و ستد افغانستان با ترکمنستان، قرقیزستان و ازبکستان نیز در حال گسترش است.
نگاه استراتیژیک افغانستان به همسایه‌های شمالی که دخالت زیادی هم در امور سیاسی یکدیگر هم ندارند، برای تامین مواد اولیه پردستاورد بوده است.
تحول دیگر، امضای توافقنامه سه جانبه تجاری بندرچابهار در جنوب شرقی ایران در ماه مه سال ۲۰۱۶ بود. این موافقتنامه در جریان سفر اشرف غنی، رئیس جمهوری أفغانستان، و نرندرا مودی، نخست وزیر هند به ایران، و با میزبانی حسن روحانی، همتای ایرانی‌شان، در تهران حاصل شد.
وزارت تجارت افغانستان می‌گوید: «توافق چابهار یک گام بسیار مهم است که ظرفیت اقتصادی و ترازیتی آن بسیار زیاد است که کشور هند در حدود ۱۵ میلیون دلار سرمایه گذاری در راستای ایجاد کارهاي زیر بنایی آن را به عهده گرفته است.»
براساس بیانیه وزارت تجارت افغانستان: «قبلا تمام کالاهای (وارداتی) افغانستان از بندر کراچی پاکستان وارد افغانستان می‌شد، اما دولت افغانستان مصمم شد تا به مسیر ترانزیت کالاها و اموال تجارتی تنوع بخشد و از وابستگی ترازیتی متکی به یک کشور خاص بکاهد. خوشبختانه بندرچابهار در در اثر یک توافق میان مقام‌هاي افغانستان و ایران، به تاجران افغان واگذار شد. این توافق، یک گام مثبت در عرصه تجارت افغانستان با کشورهاي همسایه محسوب می‌شود. موقعیت جغرافیایی این سه کشور، عمده‌ترین عامل در تجارت سه جانبه به‌شمار می‌رود.»
اولین محموله‌های افغانستان شامل ۲۰ کانتینر میوه خشک، از راه بندر چابهار به بمئی هم رسیده است.
گرچه آمریکا بندر چابهار را براساس تقاضای افغانستان از تحریم معاف کرده است، اما اگر این پروژه توسعه یابد، یک بزرگراه عمده که چابهار را به بزرگراه قندهار ـ هرات وصل خواهد کرد و دو خط راه‌آهن نیز اجرایی خواهد شد. نخستین خط آهن که هند ساخت آن را برعهده دارد، بندر چابهار را به منطقه حاجی گک که ارزش ذخایر معدنی آن بین یک تا سه هزار میلیارد دلار برآورد شده است، وصل خواهد کرد. خط دوم که ایران می‌سازد، شهر هرات را به مشهد متصل می‌کند و از آن جا به سمت ترکیه ادامه خواهد یافت. ساخت این خط آهن حدود ۱۰ سال طول خواهد کشید.
از همین حالا، آمار رسمی نشان می‌دهد که سطح تجارت بین افغانستان و پاکستان که حدود ۲.۵ میلیارد دلار در سال بود، بیش از ۴۰ درصد کاهش یافته است. برعکس، مبادلات تجاری کابل و تهران که حدود ۸۰۰ میلیون دلار بود، حالا به حدود ۱.۸میلیارد دلار افزایش یافته است.
گام دیگر در راستای کاهش وابستگی به یک منبع برای افغانستان، ایجاد دهلیزهای هوایی تجاری بوده است. این کشور اکنون به ۱۵ مقصد آسیایی و اروپایی از جمله چین، هند، ترکیه، امارت متحده عربی، عربستان سعودی و قطر، دهلیز هوایی دارد و محموله‌های تجارتی، عمدتا شامل میوه خشک و زعفران، به آن مقصدها می‌فرستد.
اجمل احمدی، سرپرست وزارت تجارت أفغانستان، می‌گوید: «۱۳۹۸، سال پُردستاوردی برای افغانستان بود. صادرات ۱میلیارد دلار برای نخستین‌بار، و تکمیل ۴ پروژه زیربنایی در پارک‌های صنعتی. در سال ۱۳۹۹، اهداف ما رسیدن به هدف ۱.۵ میلیارد دلار صادرات و آغاز پروژه‌های جدید زیربنایی در پارک‌های صنعتی و ایجاد پارک‌های زراعتی و ویژه بانوان متشبث خواهد بود.»
تمام این عوامل که کنار هم گذاشته شود، برمی‌آید که افغانستان دیگر در محاصره اقتصادی نیست و بستن گذرگاه‌های مرزی پاکستان شاید بر مشکلات بیفزاید، اما از اهمیت حیاتی آن به شدت کاسته شده است. ثابت شده است که اعمال فشار اقتصادی، برای هر دو کشور زیان‌بار است.
اداره توسعه تجارت پاکستان (TDAP) در گزارشی که تازه منتشر کرده است، نگران پیامدهایی است که کاهش تجارت بین افغانستان و پاکستان برای اسلام آباد دارد، و می‌گوید که صادرات پاکستان در سه ربع اول سال ۲۰۱۹ به شدت کاهش یافته است.
در گزارش این اداره دولتی آمده است: «پاکستان به تدریج سهم تجارتش را در بازار افغانستان، به ایران، هند و چین واگذار می‌کند که شرایط بهتر تجاری ارایه می‌دهند. پاکستان باید هزینه‌های ترانزیت و تجارت دوجانبه برای تامین دسترسی به بازار افغانستان را کاهش دهد.»
