کرونا از یک در وارد شد و  بحران‌های در سایه نگه داشته شده اجتماعی از در دیگر اعلام حضور کردند؛ یکی پس از دیگری. یکی از حساسیت برانگیز‌ترین آنها مساله کارتن خواب‌ها یا بی خانمان‌هاست که در خطر آلوده شدن به کرونا هستند. آمار دقیقی هم از آنها در دست شهرداری و نیروی انتظامی نیست و به گفته سرپرست سازمان رفاه، خدمات و مشارکت های اجتماعی شهرداری تهران هرچه هست در حد حدس و گمان است.

مراکز ماده ۱۶ به منظور کاهش ابتلا به کرونا  تعطیل شدند و خیابان خواب‌ها، معتادان متجاهر و بی‌سرپناهان در خیابان تجمع کردند. این واضح‌ترین پیام یک ویدیوی چند ثانیه‌ای از نیمه شب ۱۵ فروردین در حوالی میدان شوش است که در شبکه های اجتماعی دست به دست شد و بحث گرمخانه‌ها، کارتن‌خواب‌ها و معتادان را یک‌جا روی میز مسئولین گذاشته است.

اما این همه داستان نیست، گویا برخی از این افراد از زندان آزادشده‌هایی هستند که آزادی در زمان شیوع کرونا نصیب‌شان شده و به هر دلیلی امکان بازگشت به خانواده را ندارند و به گفته محمدرضا جوادی یگانه، معاون فرهنگی و اجتماعی شهرداری تهران:" معتادان، بی سرپناهان باید جایی داشته باشند." و اینکه :" تاکید بر این است که مراکز ماده ۱۶بازگشایی شده و بی سرپناهان با رعایت نکات بهداشتی در آنجا نگهداری شوند. برخی از این بی سرپناهانی بدون آن که مددکاری زندان با آنها صحبت کند از زندان آزاد شده اند. باید قبل از آزادی زندانیان مشخص می شد که قرار است کجا زندگی کنند." به گفته شهرداری اما تمام آنها به گرمخانه ها سرازیر شده اند. اما اینکه آیا تمام این افراد مبتلا به کرونا هستند یا نه معلوم نیست. شهردار تهران روز یکشنبه اعلام کرده است گرمخانه ها مورد مبتلا به کرونا نداشته اند اما معلوم نیست با اسکان این مهمان های ناخوانده آیا می توان همچنان از بروز کووید ۱۹ در گرمخانه ها جلوگیری کرد؟

گرمخانه کنار کدام خانه؟

"گرمخانه خاوران" در اتوبان امام رضا بعد از میدان "آقانور" واقع شده است. شهرک های زیادی در آن اطراف وجودد دارند و به دلیل وجود گرمخانه در بافت مسکونی اهالی این شهرک ها عموما نسبت به این همجواری نامیمون اعتراض خود را به نیروی انتظامی و شهرداری اعلام داشته اند. شهرک رضویه، محله مشیریه، شهرک خاورشهر، محله قایم دشت و محله مسعودیه محلاتی هستند که از این همجواری آسیب دیده اند.

به گفته یکی از این اهالی، ساکنان تمام این شهرک ها بسیار ناراضی هستند و می گویند وجود "گرمخانه خاوران" به بافت این مناطق آسیب وارد کرده است. اهالی شهرک مشیریه و رضویه بیش از سایرین نسبت به این همجواری اعتراض دارند. شیوع کرونا و رعایت نشدن اصول بهداشتی از طرف افراد ساکن در گرمخانه ها نیز دغدغه اهالی این منطقه شده است.

یکی از ساکنان این منطقه که مسیر خانه اش از ترمینال خاوران رد می شود در گفت و گو با به "ایندیپندنت فارسی" از آمار بالای سرقت در این محله اعتراض دارد :«اهالی همه این شهرک ها بسیار ناراضی هستند به خصوص اهالی مشیریه و رضویه بیشتر از سایرین آسیب دیده اند. چون این افراد وقتی از گرمخانه بیرون می آیند تا به تهران و خاوران برسند طول می کشد و یک تعدادی به ترمینال خاوران می روند و تعدادی هم در شهرک های اطراف به خصوص مشیریه و رضویه پراکنده شده و دست به سرقت می زنند و نارضایتی ساکنان این محلات بسیار زیاد است. اهالی عمدتا درخواست انتقال گرمخانه را از این محل داشته اند ولی ظاهرا برای شهرداری و نیروی انتظامی انجام این کار امکانپذیر نیست. حرف همه این است که چرا باید در یک محله مسکونی پررفت و آمد گرمخانه ای که معتادان در آن رفت و آمد دارند وجود داشته باشند.»

یک کنشگر اجتماعی نیز با پخش ویدیوی کوتاهی در اینستاگرام خود وضعیت معتادان بیرون آمده از گرمخانه را نشان داده و نوشته است: «گوشه ای از وضعیت اسفبار ترمینال خاوران.» این ویدیو کمی شبیه ویدیوی شب ۱۵ فروردین است فقط در روز اتفاق افتاده و تعداد زیادی مرد را نشان می دهد که جمع شده آتشی گیرانده‌اند. این کنشگر اجتماعی نوشته است: «اینجا هم دست کمی از شوش ندارد. معتادان بعد از بیرون آمدن از گرمخانه خاوران بلاتکلیف هستند. ایستگاه های اتوبوس و پل های عابرپیاده مملو از معتادانی است که در حال مصرف مواد مخدر هستند. شرایط در حوالی گرمخانه و اتوبان امام رضا بسیار بد است.»

گرمخانه تا پیش از شیوع کرونا تنها روزها محل اسکان بی خانمان ها بود اما با شیوع کرونا تغییر رویه داد و شب‌ها نیز درهایش به روی کارتن خواب‌ها، بی خانه ها و در راه مانده ها باز است. حالا باید دید با این بار اضافی که بر دوش گرمخانه ها تحمیل شده امکان اسکان تمام این افراد وجود دارد یا نه؟ درست سه ماه قبل از شیوع کرونا و در تاریخ ۵ آذر ۹۸ روزنامه "ایران" در گزارشی نسبت به کمبود ظرفیت گرمخانه ها در تهران برای ساماندهی افرادی که شب‌ها جایی برای اقامت ندارند نوشت :«تعداد بی خانمان ها و کارتن خواب های شهر تهران در آمارهای غیر رسمی از ۱۴ تا ۱۵ هزار نفر متغیر است، این درحالی است که ظرفیت ۲۱ گرمخانه و سامان سرا روی هم به ۵ هزار نفر هم نمی رسد.» اما سید مالک حسینی، سرپرست سازمان رفاه شهرداری تهران در این گفت و گو توضیح داد :«در حال حاضر ۱۹ گرمخانه فعال در تهران وجود دارد که ۲ سامان سرا (مردان و زنان) هم برای پذیرش افرادی که شرایط خاص دارند، مثل متکدیان حرفه‌ای، افراد دارای اختلال حواس، بیماری‌های خاص و زخم‌های باز در نظر گرفته شده است. مجموع ظرفیت همه این مراکز روی هم ۳ هزار و ۱۰ تخت است که با احتساب کف خواب‌ها حدوداً به ۴ هزار و ۴۰۰ نفر می‌رسد." ۳ گرمخانه با ظرفیت ۵۰۰ نفر نیز برای زنان در تهران وجود دارد.در این گفت و گو حسینی به تعداد دقیق کارتن خوابها اشاره ای نداشت.

اما نکته مهم که همواره به آن اشاره شده است رغبت نداشتن کارتن خواب‌ها یا به طور کلی افراد بی خانمان در اقامت کردن در گرمخانه‌ها است که سرپرست سازمان رفاه شهرداری تهران هم در بهمن ۹۸ در گفت و گو با ایسنا با اشاره به این نکته گفته بود :"ممکن است در این شب‌های سرد برخی نگران ظرفیت گرمخانه‌های پایتخت باشند، اما باید اعلام کنم که در حال حاضر که شب‌های سردی را می‌گذرانیم ۵۰ درصد ظرفیت گرمخانه زنان و ۲۰ درصد گرمخانه‌های مردان خالی است." این در حالی است که ۳۵۰ کارتن‌خواب در پی تماس مردمی در پاییز ۹۸ به گرمخانه ها منتقل شده بودند.

وی پیش از این در آبان ماه درگفت و گو با "تسنیم" درباره عدم استقبال معتادان و کارتن خواب‌ها از گرمخانه‌ها گفته بود :« این موضوع که مجاز نبودن مصرف مواد مخدر باعث کاهش مراجعه به گرمخانه شده، صحیح است زیرا بیش از  ۸۰ درصد معتادان کارتن خواب به همین دلیل اصلا تمایلی به آمدن ندارند که البته تصمیم گیری در این موضوع در حیطه وظایف و مسئولیت‌های شهرداری نیست و نمی‌توانیم به این موضوع ورود کنیم.» اما با اتشار ویدیویی در ۱۵ فروردین که ساعت ۳ صبح در حوالی شوش تجمع مصرف کننده و خریدار مواد مخدر را نشان می داد عکس العمل شهرداری و نیروی انتظامی به گونه ای دیگر در پی داشت تا جایی که معاون فرهنگی و اجتماعی شهرداری تهران به "رکنا" گفت: «در دوره کرونا باید اتاق مصرف در گرمخانه ها راه اندازی شود.»

تا اینجا گرمخانه ها کرونایی نیست

شهردارد تهران در حالی نسبت به جمع آوری معتادان خبر ساز رها شده در شهر  اعلام آمادگی کرد: «شهرداری تهران برای جمع آوری معتادان کمک می کند ولی متولی این کار نیست» و گفت گرمخانه فعال تر از زمان شیوع ویروس کار می کنند :«در ابتدای شیوع کرونا برخی مراکز نگهداری و بازپروری این معتادان را رها کردند، چون مراکز تجمع آنها ممکن بود به کانون شیوع و سرایت ویروس کرونا تبدیل شود.» پیروز حناچی در عین حال توضیح داد که : «تاکنون گزارش آلودگی ویروس کرونا در گرمخانه ها نداشتیم» و گفت: «پذیرش ماهانه حدود ۶۶ هزار نفر روز در ۲۱ گرمخانه در تهران را داشته ایم.»

از سوی دیگر سید مالک حسینی رئیس سازمان مشارکت‌های اجتماعی شهرداری تهران نیز با اشاره به پذیرش معتادان به باشگاه خبرنگاران جوان گفته است :«مشکل جدید ما در گرمخانه‌ها این است افراد ماده ۱۶ که امکان برگشت به خانه را نداشتند در گرمخانه‌ها پذیرش شدند.»او در مورد اینکه آیا این افراد هم مورد غربالگری در خصوص ابتلا به کرونا قرار می گیرند یا خیر صحبتی نکرده است.

سازمان رفاه، خدمات و مشارکت اجتماعی شهرداری تهران نیز روز یکشنبه در توییتر خود با قرار دادن عکس از گرمخانه منطقه ۱۴ تهران نوشته است :« دراین روزهاکه گرمخانه ها با ۴۰٪افزایش پذیرش مواجه بودند بی سرپناهان می توانند صورت اختیاری ۲۴ساعته در گرمخانه حاضر باشند.»

سید مالک حسینی ۱۳ آذر ۹۸ به گزارش "ایلنا" در جلسه هفته کار داوطلبانه، به ۲۰ گرمخانه فعال در تهران اشاره کرده بود :«در گرمخانه مردان در مجموع ۲۳۴ هزار و ۵۰۰ نفر شب اسکان و در گرمخانه زنان ۲۳ هزار و ۹۰۲ نفر شب اقامت داشتیم." مجموع این آمار ۲۶۸ هزار و ۴۰۲ نفر شب می شود که نشان از نبود آمار دقیق افراد در گرمخانه ها دارد. در این میان تعدادی "کف خواب" هم هستند که روی زمین گرمخانه های می خوابند و تعداد آنها بسته به نوع فصل متفاوت است.»

سرپرست سازمان رفاه، خدمات و مشارکت های اجتماعی شهرداری تهران درباره آمار کارتن خواب‌های تهران گفته بود: «هیچ آمار دقیقی از تعداد کارتن خواب‌ها در سطح شهر تهران وجود ندارد و آمارهایی که بیان می شود تخمینی است و دقیق نیست."

رها شده‌ها باز پس گرفته می‌شوند

تعطیلی و تعلیق برخی مراکز نگهداری معتادان و آزادی برخی دیگر از زندان با توجه به بحرانی بودن شرایط کشور به واسطه شیوع کرونا استاندار تهران را بر آن داشت تا یک روز پس از ویدیوی منتشر شده اعلام کند: "معتادان متجاهر حاضر در سطح پایتخت که پیش از این راها سازی شده بودند بار دیگر برای جلوگیری از انتقال ویروس کرونا به دیگر شهروندان جمع آوری و پس از غربالگری در مراکز ترک اعتیاد پذیرش می‌شوند. "ایرنا" با انتشار این خبر همچنین اعلام کرد : «به گفته رئیس پلیس مبارزه با مواد مخدر نیز پروتکل نگهداری از معتادان متجاهر که اخیرا رها شده‌اند با توجه به شرایط کرونایی، با همکاری وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی تدوین می‌شود.»

وی همچنین توضیح داده است:«چنانچه این افراد در مراکز امن نگهداری شوند کمتر آسیب می بینند زیرا بسیاری از آنها بی سرپناه و بی خانمان هستند و باید رویکرد «در خانه بمانیم» نیز برای این افراد در نظر گرفته شود زیرا ممکن است وجود آنها در معابر آلودگی ایجاد کند.» اما مساله نگران کننده این است که آیا امکان نگه داشتن معتادان در گرمخانه ها به عنوان "خانه امن" وجود خواهد داشت تا از انتقال کرونا جلوگیری شود؟

پیش از این در ۱۹ اسفندماه نیز سرپرست سازمان خدمات اجتماعی شهرداری تهران  با بیان اینکه بر اساس پروتکل تدوین شده علائم اولیه کلیه کارتن خواب‌های ورودی به گرمخانه‌ها چک می‌شد و اگر مورد خاصی داشتند طی هماهنگی با اورژانس نسبت به انتقال آنها اقدام می‌شود، به "برنا" توضیح داد :«روزانه یکبار گرمخانه‌ها ضدعفونی می‌شد اما در پی کنترل شیوع کرونا تمامی گرمخانه‌ها روزانه سه مرتبه ضدعفونی می‌شوند.» با توجه به تمایل نداشتن معتادان به ماندن در گرمخانه‌ها و تردد آنها در سطح شهر و رعایت نکردن فاصله اجتماعی که به طور کل جایی در زندگی فرد معتاد به مواد مخدر ندارد، امکان دارد بحران دیگری در انتظار تهران باشد.