میانجی‌گری عراق در بحران روابط میان ایران و ایالات متحده مسئله‌ای است که از چندی پیش موضوع بحث سیاستمداران عراق شده است. این موضوع که آیا بغداد قادر خواهد بود به‌عنوان میانجی وارد تنش‌های ایران و آمریکا شود؟ زیرا یکی از طرف‌های درگیر ،آمریکا، متحد استراتژیک بغداد، و دیگری، ایران، حامی بسیاری از احزاب شیعه عراقی است که امروز نقش گسترده‌ای در حکومت این کشور دارند.
بی‌طرفی دشوار
تردیدی نیست که عمده‌ترین ویژگی یک میانجی سیاسی موفق، بی‌طرفی او در برابر طرف‌های درگیر است. میزان موفقیت میانجی در حل اختلافات و درگیری‌ها نیز بستگی به معیار بی‌طرفی و عدالت او دارد و هر قدر بی‌طرفی و عدم وابستگی بیشتر باشد، احتمال حل نزاع بیشتر می‌شود.
اما عراق وضعیت کاملا متفاوتی دارد که تأثیرگذاری آن را در وساطت سیاسی کم‌رنگ می‌کند. پیوند عراق با ایالات متحده بسیار گسترده و حیاتی است و از سال ۲۰۰۳، هنگامی که ایالات متحده در صدد سرنگونی صدام حسین و انتقال قدرت به احزاب کنونی بر آمد، همکاری‌های دو جانبه میان عراق و آمریکا تاکنون ادامه دارد. پیمان امنیتی میان واشنگتن و بغداد که در پرتو آن، آمریکا بارها از حکومت عراق در برابر گروه‌های تروریستی، حمایت نظامی کرد، پیوند بغداد و واشنگتن را عمیق‌تر کرده است.
از سوی دیگر، پیوند عراق با ایران، چنان در عمق مسائل دو کشور ریشه دوانده است که ایران برای بسیاری از احزاب و شخصیت‌های سیاسی عراقی به عنوان خانه و پناهگاه شمرده می‌شود. پیش از سقوط رژیم صدام حسین، اغلب سیاستمداران عراقی که امروز قدرت را در اختیار دارند، در ایران به سر می‌بردند و حتی شماری از احزاب سیاسی همچون مجلس اعلای اسلامی عراق و سپاه بدر، که پیش از جدایی از مجلس اعلای اسلامی عراق به عنوان شاخه نظامی آن به شمار می‌رفت، در ایران تأسیس شده است.
بنابراین بخش بزرگی از ساختار کنونی دولت عراق را شخصیت‌هایی تشکیل می‌دهند که وابسته و یا وفادار به ایران هستند. همچنین شمار زیادی از گروه‌های مسلح عراقی مانند «عصائب اهل حق» که از علی خامنه‌ای، رهبر ایران پیروی می‌کنند، نقش فعالی در تحولات عراق دارند. این جناح‌ها باور دارند که هرگونه تعرض از سوی آمریکا به ایران، تعرض مستقیم به منافع و ارزش‌های آنها است.
یکی از ناظران امنیتی به ایندیپندنت عربی گفت: «در صورت وقوع هرگونه درگیری میان ایران و ایالات متحده، علیرغم اعلام بی‌طرفی عراق، این گروه‌ها به طرفداری از ایران وارد معرکه می‌شوند، زیرا گروه‌های یاد شده، به گونه‌ای مستقل و خارج از چارچوب دولت عمل می‌کنند».
در همین خصوص واکنش شدید قیس الخزعلی، رهبر عصائب اهل حق، به اظهارات دونالد ترامپ، در پایگاه «عین الاسد» و انتشار پیام‌های تهدید‌آمیز در شبکه های اجتماعی، نشان از آغاز ناسازگاری میان گروه‌های شیعه عراقی وفادار به ایران و ایالات متحده دارد.
ارتش در کنار آمریکا و گروه‌های سیاسی نظامی در کنار ایران
پس از سرنگونی رژیم صدام حسین، ایالات متحده اقدام به تأسیس ارتش جدیدی در عراق کرد که جایگزین ارتش درهم پاشیده عراق شد. ایالات متحده پیش از آن‌که در سال ۲۰۱۱ از عراق خارج شود برای سال‌های زیادی به بازسازی، آموزش و نظارت این ارتش پرداخت و تاکنون نیز مشاوران نظامی ایالات متحده به همکاری‌های خود با ارتش عراق ادامه می‌دهند.
البته خروج ارتش آمریکا از خاک عراق، به معنی پایان همکاری‌های نظامی میان دو طرف نبود، زیرا واشنگتن و بغداد به زودی یک توافق امنیتی به امضاء رساندند که به نیروهای آمریکایی اجازه می‌دهد در صورت نیاز، برای کمک به نیروهای امنیتی عراق، به این کشور بازگردند. براساس همین پیمان، نیروهای آمریکایی به منظور مبارزه با گروه تروریستی داعش به عراق بازگشتند و تا کنون بخشی از نیروهای نظامی آمریکا در پایگاه عین الاسد در غرب و در پایگاه حبانیه، واقع در مرزهای استان انبار، حضور دارند.
تا زمانی‌که نیروهای نظامی ایالات متحده در عراق بودند، حضور گروهای مسلح شیعه طرفدار ایران در عراق بسیار اندک بود، اما پس از خروج نیروهای آمریکا در سال ۲۰۱۱، جناح‌های سیاسی نظامی متعددی که وفادار به ایران هستند، در قلمرو عراق ظهور کردند.
پیشنهاد آیت‌الله سیستانی برای تشکیل یک بسیج مردمی برای مبارزه علیه داعش، عامل دیگری برای افزایش حضور و تقویت گروه‌های مسلح شیعه در عراق شد. این گروه‌های مسلح که در چارچوب بسیج مردمی «حشد الشعبی» به مبارزه علیه جنگجویان داعش پرداختند، به شکل مستقل و بدون هماهنگی با ارتش عراق فعالیت می‌کردند. اما سایر گروه‌هایی که در قالب بسیج مردمی بر ضد داعش می‌جنگیدند، در هماهنگی و همکاری با نیروهای امنیتی عراق بودند. این گروه‌های مسلح شیعه، عدم هماهنگی با نیروهای امنیتی عراق را مرتبط به مسائل مرجعیت مذهبی می‌دانستند و تأکید داشتند که آنها از رهبر ایران، علی خامنه‌ای پیروی می‌کنند، لذا ارتباطی با سایر گروه‌ها و نیروهای امنیتی عراق ندارند.
برای همگان روشن است که نیروهای ارتش عراق در همکاری با کارشناسان آمریکایی و به‌عنوان نیروی دولتی فعالیت می‌کنند در حالی‌که گروه‌های مسلح عراقی وابسته به ایران به شکلی مستقل عمل می‌کنند.
طرف‌های درگیر
چند ماه پیش هنگامی که رئیس جمهور آمریکا اعلام کرد نیروهای آمریکایی بازگشته از سوریه، به منظور نظارت بر اقدامات ایران، در عراق باقی خواهند ماند، رهبران گروه‌های عراقی نزدیکی به ایران و برخی شخصیت‌های سیاسی دولت عراق، اظهارات دونالد ترامپ را شدیدا نکوهش کردند. آیت‌الله سیستانی به نماینده سازمان ملل متحد در نجف گفت: «سرزمین عراق هرگز برای حمله به کشورهای همسایه مورد استفاده قرار نخواهد گرفت». اظهارات رئیس جمهور آمریکا، دولت عراق را که روابط تنگاتنگ با ایران دارد با چالش روبرو کرد.
با توجه به ساختار سیاسی اجتماعی عراق، ناظران سیاسی، دولت عراق را در موقعیت بسیار حساسی می‌بینند. به باور آنها در صورت وقوع درگیری میان ایران و ایالات متحده، وضعیت عراق به شدت آسیب پذیر می‌شود. تردیدی نیست که جانبداری عراق از هر یک از طرفین جنگ منجر به خسارات زیادی برای عراق خواهد شد.
عامر الفیاض، رئیس دانشکده علوم سیاسی دانشگاه النهرین، بغداد اظهار کرد: «اگر عراق نتواند به عنوان میانجی میان ایران و ایالات متحده قرار گیرد، لازم است تمام مساعی ممکن را برای حفظ توازن سیاسی و بی‌طرفی با هر دو طرف درگیر در جنگ انجام دهد، زیرا هرگونه درگیری احتمالی میان ایران و ایالات متحده در قلمرو عراق آغاز خواهد شد و نه در خاک ایران».
در پاسخ به پرسشی مبنی بر این که آیا موضع‌گیری رئیس جمهور آمریکا در برابر ایران تغییر خواهد کرد؟ عامر الفیاض گفت: «دونالد ترامپ پیش از این‌که یک فرد نظامی و جنگجو باشد، یک شخصیت اقتصادی است و بیشتر به جذب دارایی‌های کشور و رشد اقتصادی می‌اندیشد. بنابر این بعید نیست که دونالد ترامپ، رهبران ایران را، به محض این‌که خواسته‌های او را برآورده کنند، در آغوش بگیرد».
