طی روزهای اخیر خبری مبنی بر کنار گذاشتن هند از پروژه خط ‌آهن چابهار- زاهدان  در رسانه‌ها منتشر شد. این خبر در حالی منتشر شد  که امضای طرح اولیه سند همکاری استراتژیک ایران و چین در هفته‌های اخیر با اعتراضات زیادی بین مردم، روزنامه نگاران، و برخی چهره‌های سرشناس سیاسی مواجه شده است. هند یکی از مشتریان سنتی نفت ایران بوده است. تحریم صادرات نفت ایران باعث شد تا پس از اتمام معافیت شش ماهه، نتواند به هند نفت صادر کند و حتی سال قبل مشکل دریافت پول نفت ایران از هند نیز بارها در رسانه‌ها مطرح شده بود. با توجه به مشکل دریافت پول نفت صادراتی، ایران و هند درصدد استفاده از ارزهای رایج ملی برای افزایش سطح تجارت بودند.

مشارکت هند در طرح توسعه بندر چابهار

اهمیت منطقه  آسیای میانه و دریای خزر در سیاست خارجی هند در سال‌های اخیر گسترش یافته است و با توجه به حضور فعال چین  و حضور همیشگی روسیه در این منطقه، هند نیز درصدد ایفای نقش مهم در معادلات منطقه‌ای است. استفاده از منابع انرژی آسیای میانه و دریای خزر در راستای سیاست تنوع‌بخشی به منابع انرژی همیشه مد نظر دهلی‌نو بوده است و در این بین، یافتن کوتاهترین مسیر برای انتقال مواد خام از آسیای میانه و صادرات محصولات تولیدی هند به بازار آسیای میانه و افغانستان هم باعث شد تا دهلی نو درصدد بهره‌گیری از امکانات بندر چابهار باشد. باید در نظر داشت که بندر چابهار  در حدود ۱۰۰۰ کیلومتری بندر کاندلا و ۱۴۰۰ کیلومتری مومبای قرار دارد و دسترسی به مسیر دریایی را برای حمل و نقل کالا، تجارت و کسب و کار آسان می‌کند. اختلاف هند و پاکستان هم یکی دیگر از عواملی بود که هند را به سرمایه‌گذاری در طرح توسعه بندر چابهار ترغیب کرد.

موقعیت جغرافیایی ایران برای ترانزیت مواد خام و انرژی از آسیای میانه به بازار مصرف، بسیار مناسب است. اما سیاست خارجی ایران و تحریم‌های متعدد باعث شده است تا ایران نتواند از این موقعیت جغرافیایی برای تاثیر‌گذاری بیشتر در آسیای میانه و نیز افزایش رشد اقتصادی خویش بهره گیرد. ایران می‌توانست از سرمایه خارجی برای توسعه برخی بندرهای مهم و کلیدی بهره گیرد و جذب سرمایه خارجی نیز این امکان را برای ایران فراهم می‌ساخت تا با تکمیل راه‌آهن رشت- آستارا به آستارای  جمهوری آذربایجان، قسمت باقی مانده راهرو بین‌المللی حمل و نقل شمال جنوب را نیز تکمیل کند و از مزایای آن هم بهره گیرد.

موافقت‌نامه سه‌جانبه توسعه بندر چابهار

بندر چابهار دسترسی هند به افغانستان را از طریق دریا تسهیل می‌کند. در سال ۲۰۱۶، موافقت‌نامه سه‌جانبه توسعه بندر  چابهار میان ایران، هند، و افغانستان به امضا رسید. بر اساس آن موافقت‌نامه، قرار بود هند و افغانستان در توسعه بندر چابهار و خط ریلی که این بندر را به زاهدان و سپس تا مرز میلک – مرز مشترک ایران و افغانستان در ۱۰۰ کیلومتری زاهدان – می‌رساند، سرمایه‌گذاری ‌کنند.

 قرارداد احداث خط آهن چابهار- زاهدان در جریان سفر ماه مه ۲۰۱۶ نارندرا مودی، نخست‌وزیر هند، به تهران امضا شد و ارزش آن بالغ بر ۱.۶ میلیارد دلار بود.  شرکت دولتی ساخت راه‌آهن هند متعهد شد تا  منابع مالی مورد نیاز پروژه را فراهم کند و کار احداث راه‌آهن را آغاز کند. اما با گذشت چند سال و سفر متعدد متخصصان و مهندسان این شرکت به ایران، تداوم تحریم آمریکا علیه ایران باعث شد تا آن شرکت علملیات احداث راه‌آهن را شروع نکند.

پس از امضای آن موافقت‌نامه، تهران امیدوار بود تا با سرمایه‌گذاری هند، بندر چابهار رونق بیشتری گیرد. در ابتدا تصور می‌شد که خروج آمریکا از برجام و تحریم‌های جدید علیه ایران باعث خواهد شد تا هند از پروژه بندر چابهار کنار رود، اما با توجه به سطح روابط خوب هند و آمریکا، توسعه بندر چابهار و سرمایه‌گذاری هند در آن بندر از تحریم‌ها معاف شد. دهلی‌نو بارها بر اهمیت چابهار تاکید کرده بود، اما سرمایه‌گذاری در این بندر مطابق برنامه زمان‌بندی آن کشور پیش نرفت. در ایران نیز   مشکلاتی برای سرمایه‌گذاری هند به وجود آمد.

 یکی از عوامل مهمی که باعث شد تا هند نتواند طبق برنامه در بندر چابهار سرمایه‌گذاری کند، طولانی شدن  زمان جابه‌جایی «کانتیر»ها از بندرعباس تا آستارا در سال ۱۳۹۶ بود. این تاخیر باعث شد تا دلیل اصلی هند برای انتخاب چابهار به عنوان  مسیر کوتاه و مطمئن برای انتقال محصولات هندی به بازار مصرف، با شک و تردید همراه شود. به گفته مسعود پل‌مه، دبیر انجمن کشتیرانی، «جابه‌جایی دو کانتینر از بندرعباس تا آستارا ۹۰ روز طول کشید و طرف هندی هم عطای سرمایه‌گذاری را به لقایش بخشید.»  پل‌مه با اشاره به مشکلات شرکت ترخیص‌کار در آن زمینه، گفت: «پیمانکاری محلی که ارتباطات خاص دارد، بدون توانمندی علمی و مالی و در حالی که هیچ ارتباطی با شرکت‌های مرتبط ندارد و پیش از این کار نظافت ساختمان را انجام می‌داده، پیمانکار ترانزیت بندر چابهار شده است. همین موجب می‌شود ترانزیت ‌تایم ۳ روزه به ۱۱۰ روز افزایش یابد.»

سند همکاری ایران  و چین

سرمایه‌گذاری در کشورها و مناطقی که چین از آنجا نفت و گاز وارد می‌کند، نقش مهمی در سیاست خارجی و امنیت انرژی چین ایفا می‌کند.  سرمایه‌گذاری در میدان‌های نفت و گاز ایران در سند همکاری استراتژیک دو کشور مورد توجه خاص چین قرار گرفته است. در این بین، زیرساختار ارتباطی ایران هم نیازمند سرمایه‌گذاری خارجی است. موقعیت جغرافیایی ایران نیز مورد توجه پکن قرار گرفته است و پکن در نظر دارد در چارچوب پروژه «یک جاده یک کمربند» در زیرساختار ارتباطی ایران سرمایه‌گذاری کند.  با توجه به اطلاعاتی که در رسانه‌ها در مورد جزییات سند همکاری بلندمدت ایران و چین منتشر شده است، قرار است طرف چینی  در کار ساخت یک پالایشگاه در چابهار مشارکت داشته باشد. گمانه‌زنی‌ها حاکی از آن است که حضور چینی‌ها فقط به مشارکت در ساخت این پالایشگاه در چابهار محدود نخواهد بود.

با توجه به رقابت چین و هند در منطقه، سرمایه‌گذاری و حضور هر یک از این کشورها در طرح توسعه بندر چابهار، زمینه افزایش قدرت این کشور‌ها را در تنگه هرمز بیش از بیش فراهم می‌ساخت. تاخیر هندی‌ها در احداث خط ‌آهن  و تصمیم ایران و چین برای اجرایی کردن سند همکاری استراتژیک،  می‌تواند زمینه حضور بیشتر چین در چابهار را نیز فراهم کند.  تا به امروز تهران تلاش بیشتری برای اجرایی کردن سند همکاری  از خود نشان داده است. مقامات ایرانی تاثیر‌پذیری دهلی‌نو از سیاست‌های واشنگتن را یکی از عوامل اصلی ناکامی هند در اجرایی کردن پروژه توسعه بندر چابهار و احداث خط آهن چابهار- زاهدان عنوان کرده‌اند.

روز پنج‌شنبه ۱۶ ژوئیه، خیرالله خادمی، معاون وزیر راه و شهرسازی ایران، کنار گذاشتن هند  از پروژه خط آهن چابهار – زاهدان را تایید کرد. خادمی دلیل این اقدام ایران را سه سال تأخیر در اجرا و تأمین مالی از سوی هند اعلام کرد. کنار گذاشتن هند از این پروژه و تمایل ایران به اجرای سند همکاری با چین، می‌تواند تداوم حضور هند را در طرح توسعه بندر چابهار با چالش جدی مواجه کند. کنار گذاشتن هند از پروژه خط آهن چابهار – زاهدان نه تنها ادامه فعالیت هند در بندر چابهار را با شک و تردید همراه می‌کند، بلکه بر تصمیم هندی‌ها نسبت به سرمایه‌گذاری در میدان گازی فرزاد ب نیز بی‌تاثیر نخواهد بود. کنار گذاشتن هند از این پروژه  همچنین  می‌تواند تاثیر منفی در تداوم صادرات نفت ایران به این کشور در دوران پساتحریم داشته باشد.