تغییرات محتوایی کتاب‌های درسی تاریخ در ایران؛ دغدغه‌ای برای کارشناسان یا دستاورد سیاسی برای مدیران بالائی در سیستم نظام آموزش و پرورش در ایران؟ سوالی که به درستی پاسخ قطعی برایش مکتوب نیست. تغییراتی که برخی معتقدند تاثیر ریشه ای بر بنیاد آموزشی کودکان و نوجوانان ندارد و بیشتر دغدغه ای سیاسی برای جناح در قدرت در این کشور است. اما برخی آن را غلبه رویکرد غیر علمی در نظام آموزش و پرورش می دانند. شاید بتوان مهم ترین تغییرات در کتاب های درسی ایران طی سال های اخیر را خبر حذف نام پادشاهان از کتب درسی، حذف نام خلیج فارس از پشت جلد کتاب‌های تاریخ و حذف معادله انتگرال دانست.

خبر حذف نام پادشاهان از کتب درسی تاریخ و نام خلیج فارس از پشت جلد کتاب‌ها اعتراض‌های گسترده‌ای در پی داشت و در نهایت منجر به استعفای مدیر کل دفتر برنامه‌ریزی و تالیف کتب درسی شد. استعفائی که معاون وزیر و رئیس سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی وزارت آموزش و پرورش دلیل آن را مشغله زیاد علی ذوعلم اعلام کرد و نه فشار افکارعمومی و کارشناسان این حوزه به حذف نام پادشاهان از کتاب‌های تاریخ. 

آنچه اما مورد اعتراض کارشناسان در حوزه تاریخ بود، حذف نام شاهان از کتاب‌های درسی عنوان نشد، بلکه غلبه رویکردهای غیر علمی در آموزش و پرورش مدنظر بود. 

برخی ماندگاری چهره‌های تاریخی  خوب یا بد، در تاریخ را محتاج نظر وزارت آموزش و پرورش ندانسته و حذف سلیقه ای بخشی از تاریخ را آموزش ناصحیح به دانش آموزان عنوان کردند. گروهی گفتند درج نام پادشاهان در تاریخ کشورها به سبب آوردن نام آنها در کتابهای درسی نبوده که با ماندن نامشان نگرانی از اشاعه فکری شان دغدغه نظام آموزشی در ایران باشد. بلکه نکته این بود که رویکرد غیرعلمی و غیر پژوهشی به تاریخ، مخرب تر از حضور نام پادشاهان یا سلسه پادشاهی در کتاب‌های درسی است.  

اما تلاش برای حذف نام پادشاهان از كتب درسی و حذف نام خليج فارس از پشت جلد کتاب‌ها در سال ۸۸ از بزرگترين اتفاقات صورت گرفته در نظام آموزشی در ایران بود که در دوران مدیریت علی ذوعلم در دفتر تاليف كتب درسی رخ داد. آقای ذوعلم از شاگردان مصباح یزدی در حوزه علمیه بود. 

علی ذوعلم همچنین مبدع ايده واگذاری  مدارس به حوزه علميه دردولت نهم بود که رييس سازمان پژوهش و برنامه ريزی آموزشی در ایران شد. بسیاری این انتصاب را اقدامی سیاسی عنوان کردند. سیاستی که می تواند مسیر زندگی دانش آموزان را تغییر دهد. 

آقای ذوعلم حذف نام برخی از پادشاهان از کتب درسی مقطع راهنمایی و دبیرستان را در حد بررسی کارشناسان این حوزه در برخی از استانها عنوان کرده بود. پیش از این هم یعقوب توکلی یکی از کارشناسان تالیف کتاب درسی سازمان برنامه ریزی آموزشی و  پژوهشی، از آغاز تغییرات جدید در کتب تاریخ مقاطع راهنمایی و متوسطه خبر داده و گفته بود: «در تغییرات جدید، تاریخ نگاری‌های نظامی و پادشاهان از کتب تاریخ این مقاطع تحصیلی حذف می شود.» 

علی ذوعلم در یکی از گفت و گوهای خود با پایگاه خبری سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزش در خصوص حذف نام پادشاهان از کتب درسی گفته بود:«حذف پادشاهان از کتاب درسی به این دلیل بود که فقط در تاریخ قدرت سیاسی تأثیرگذار نیستند و اینکه فقط پادشاهان در کتاب درسی حاکم باشند، درست نیست و چند ده ‌سال است که موضوع تاریخ فرهنگی مطرح شده است و ما نیز به این موضوع توجه داشتیم». 

علی ذوعلم در سال ۹۷ در مقام رئیس سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی خبر از تغییر کتابهای درسی طی ۴ سال پیش رویش داده بود.  

محتوای کتاب‌های درسی از زمره دغدغه های اصلی کارشناسان در نظام آموزشی و پژوهشی در ایران بوده است چنانچه این کارشناسان معتقدند کتابهای درسی کودکان و نوجوانان باید مروج صلح و هم‌زیستی انسان ها و پذیرش تفاوت های اجتماعی و مدارا باشد. کتاب های داستانی کودکان هم باید ارزش هایی مانند انسان دوستی و دوست داشتن حیوانات و حفظ محیط زیست و دوستی با طبیعت و  عدم خشونت ورزی را تبلیغ و ترویج کند. سالهاست که خلاء های موجود در شاکله کتب درسی در مدارس در مقاطع مختلف توسط کارشناسان این حوزه مطرح شده است. 

بسیاری حذف برخی متون درسی و ایجاد تغییرات در آن را تقلای رهبر جمهوری اسلامی ایران به عنوان عالی ترین مرجع سیاسی و تصمیم گیری در این کشور می دانند. 

علی خامنه ای به کرات و در مناسبت‌های مختلف از ضرورت ویرایش متون درسی و گنجاندن برخی  موضوعات سیاسی در آنها تاکید داشته است، به ویژه تحولات در حوزه علوم انسانی. به نظر می رسد کتابهای درسی بهترین راه برای نفز و ماندگاری سیاست های نظام در میان نسل های مختلف است. 

در سال ۹۸ نیز واکنش‌های بسیاری نسبت  به حذف آثار ادبی برخی از نویسندگان و شاعران بزرگ ایران از کتاب‌های درسی دانش‌آموزان این کشور، صورت گرفت. این تغییرات عمدتا در خصوص محتوای آموزشی در رشته‌های ادبی و علوم انسانی رخ نموده بود. 

به دنبال حذف آثاری از شاعران نامدار ایرانی همچون عطار نیشابوری، نیما یوشیج، مهدی اخوان ثالث، رهی معیری و هوشنگ ابتهاج (سایه)، از کتاب‌های درسی دانش‌آموزان ایران در پائیز سال ۹۸ و جایگزینی آثارنویسندگان و شاعران نزدیک به حکومت، همچون، رضا امیرخانی، فاضل نظری و مرتضی امیری اسفندقه در کتابهای درسی اعتراض های گسترده ای نسبت به این موضوع به ویژه در فضای مجازی رخ داد. به دنبال آن حسین قاسم‌پور مقدم، یکی از اعضای گروه تالیف کتاب‌های درسی ادبیات سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی، با دفاع از تغییرات ایجاد شده در محتوای کتاب‌های درسی، گفت: «این تغییر برای متناسب‌سازی کتاب‌ها با سند «تحول بنیادین» و سند «برنامه درسی ملی» بوده است.» 

این سند می‌گوید:« تحول بنیادین در نظام آموزش و پرورش مبتنی بر آرمان های بلند نظام اسلامی باید معطوف به چشم اندازی باشد که در افق روشن ۱۴۰۴، ترسیم گر ایرانی توسعه یافته با جایگاه اول اقتصادی، علمی و فناوری در سطح منطقه با هویتی اسلامی انقلابی، الهام بخش جهان اسلام همراه با تعاملی سازنده و موثر در عرصه روابط بین المللی است.»

برخلاف نگرانی کارشناسان این حوزه اما برخی خانواده ها در ایران تغییرات ایحاد شده در کتب درسی و به ویژه در دروس تاریخ را خیلی اثرگذار تلقی نمی کنند. یگانه، فیلم نامه نویس با اعتقاد به اینکه نقش معلم در یادگیری درست از تاریخ بسیار بیشتر و مهم تر از نقش کتاب در یادگیری دانش آموزان است و معلم می تواند بچه ها را به اصطلاح شست و شوی مغزی بدهد در این مورد به «ایندیپندنت فارسی»می گوید:« من نگرانی بابت تحریف تاریخ ندارم و معتقدم هنر مدرسه یا معلم باید در این باشد که فرزند مرا ترغیب به مطالعه تاریخ کند. باقی قضیه چیزی نیست که از مدرسه آموزش بگیرد من خودم به شخصه چیزی از تاریخی که در مدرسه خواندم یادم نیست و فقط برای رفع تکلیف و نمره گرفتن درس تاریخ را خوانده ام. الان هم همینطور است اما کنار این قضیه برخی دوستان فرزند من در مدرسه بودند که به تاریخ علاقه داشتند ولی منبع آنها کتب درسی نبود. یعنی فقط در مدرسه با تاریخ آشنا شده و خودشان بر اثر علاقه شخصی پیگیر مطالعه بیشتر در این حوزه شده و منابع معتبر را شناسایی کردند که این منابع کم هم نیستند. منابع بسیار زیادی در دسترس بچه ها برای مطالعه قرار دارد.» 

خانم یگانه معتقد است :« در هر صورت تاریخ تحریف شده حالا توسط هرکس ولی چیزی به نام حقیقت محض وجود ندارد و هرکس با زاویه دید خودش داستان را روایت کرده است؛ هر دو سمت ماجرا. ولی به نظرم منبع یادگیری تاریخ برای بچه ها در مدرسه اصلا کتب درسی در مدرسه نیست. صرفا در مدرسه متوجه می شوند که به تاریخ علاقه دارند یا علاقه ندارند. مگراینکه بگوئیم تحریف تاریخ و بیان و نوع روایت در کتب تاریخی به گونه ای است که بچه ها را تاریخ زده می کند به جای اینکه به تاریخ علاقه مند کند. این مساله می تواند موجب نگرانی شود در غیر اینصورت بیان درست یا غلط روایت در کتب درسی مدرسه اصلا نگران کننده نیست و طبیعی هم هست هر دولتی، هر حکومت و هر حکومتی با زاویه دید خودش تاریخ را روایت می کند.»

 تکتم عکاس حوزه اجتماعی و فعال مدنی اما معتقد است در سال‌های اولیه پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران محتوای کتاب‌های درسی تحریف شده‌تر از زمان حال بوده است. او نیز به «ایندپندنت فارسی» می‌گوید: «زمان ما تحریف بیشتر بود. یعنی کوروش و داریوش بد بودند و مالیات زیاد از مردم گرفته و ظلم می کردند تا زمان انقلاب سال ۵۷. ولی کتابهای تاریخ الان اینطور نیست حداقل کوروش و داریوش و خشاریارشاه  به عنوان پادشاهان هخامنشی عملکرد خوبی دارند و در دوره ساسانیان هم چندنفری از پادشاهان خوب هستند بعد به دوره اسلام می رسیم و در دروه اسلام نواده های تیمور لنگ هم باز خوب هستند و به صفویان می رسیم که شاه اسماعیل و شاه عباس عملکرد خوبی دارند بعد به نادرشاه می رسیم که بسیار پادشاه خوبی بوده است. کریمخان زند فوق العاده بوده است بعد قاجار همگی بد بود و بعد از قاجار پهلوی از همه بدتر عمل کرده اند و در نهایت به جمهوری اسلامی می رسند که از همه فوق العاده تر عمل کرده اند. این تاریخ جدیدی است که در مدارس تدریس می شود.»

این عکاس حوزه اجتماعی نیز نظر رهبر جمهوری اسلامی را به عنوان «عالی‌ترین مقام تصمیم‌گیری در حوزه سیاست و فرهنگ دانسته» و توضیح می‌دهد: «‌نکته مهم این که در تاریخ معاصر ابتدا انقلاب شد و بعد جنگ و بعد رهبر فقید درگذشت و رهبر جدید بسیار شخصیت متعالی دارد. حرف اصلی را ولی فقیه می زند.»

آنچه مسلم است اهمیت کتب درسی در پیشبرد اهداف و مقاصد سیاسی در نظام جمهوری اسلامی از اهمیت ویژه ای برخوردار است و این تغییرات در متون درسی همراه با سیاست‌های نظام در ایران تغییر خواهد کرد. هرچند شتاب این تغییرات بسیار زیاد است ولی به نظر می‌رسد، برخی خانواده‌ها منابع آموزشی بیرون از مدرسه را برای این مساله جایگزین خوبی یافته‌اند.