دو هفته گذشته روابط ترکیه و ایران شاهد فراز و نشیب‌های چشمگیری بوده‌است، تا جایی که هر دو کشور سفرای طرف مقابل را احضار کردند. در کمال تعجب، اختلافات دیپلماتیک غیرمنتظره‌ای با شعری که اردوغان درباره سر منطقه کوهستانی قره‌باغ خواند به راه افتاد. به نظر می‌رسد که این تنش‌ها با اعلام تحریم‌های ترکیه از سوی آمریکا کم‌رنگ شد. این درگیری همانطور که ناگهان بروز کرد، به سرعت از بین رفت.

به گفته کارشناسان، اگرچه روابط دوجانبه ایران و ترکیه عالی نیست، اما تاثیر ناشی از شعرخوانی پایدار نخواهد بود و روابط ترکیه و ایران، از بحران قره‌باغ عبور می‎کند.

عارف کسکین، کارشناس و پژوهشگر خاورمیانه در گفتگو با دیلی‌صباح اظهارداشت: «ایران و ترکیه به هیچ وجه متحد نیستند و نمی‌توان چنین ادعایی داشت.»

با این وجود، او فکر نمی‌کند که روابط دوجانبه به طور چشمگیری تحت تاثیر این شعر اختلاف‌برانگیز قرار گیرد. دلیل اصلی این است که ایران به ترکیه نیاز دارد. او گفت: «(تهران) با همسایگان خود و همچنین با غرب مشكلاتی دارد. به همین دلیل از دست دادن تركیه برایش ضرر بزرگی خواهد بود.»

از نظر این کارشناس، این احساسات در مورد گسست احتمالی روابط متقابل است. به طور طبیعی، برای ترکیه هم بهتر است که روابط بهتری با همسایگان خود داشته باشد و این موضوع در چنین شرایط حساسی مهم‌تر است.

او ضمن تاکید بر این که تهران برداشت اشتباهی از این شعر داشته، گفت که این واکنش ایران نشان می‌دهد که شناختی از پویایی فرهنگی ترکیه ندارد.

کسکین افزود: «استعاره ارس به طور معمول اشاره به همگرایی دو آذربایجان دارد. اگر ادبیات آذربایجان را بررسی کنید، به ویژه در آذربایجان باکو محور، می‌توانید اشعار زیادی را با استفاده از این استعاره پیدا کنید. وقتی اردوغان این شعر را خواند، ایران تصور کرد که منظور او همین است. اما در ترکیه، شعر معنای کاملا متفاوتی دارد. این شعر در ترکیه در دهه ۱۹۹۰ محبوبیت پیدا کرد؛ زمانی که مناطقی از آذربایجان در ابتدا توسط ارمنستان اشغال شد.»

او با اشاره به دیدگاه‌های متفاوت تاریخی گفت: «این شعر همیشه نماد مناطق اشغالی آذربایجان برای عموم ترکیه است.»

درگیری‌های اخیر بین باکو و ایروان در تاریخ ششم مهرماه امسال آغاز شد و ۴۴ روز ادامه یافت. دو کشور در ۲۰ آبان‌ماه توافق‌نامه‌ای را با میانجیگری روسیه امضا کردند تا جنگ را پایان دهند و برای دستیابی به یک قطعنامه جامع تلاش کنند.

جدا از آذربایجان و ارمنستان، ایران تنها قدرت منطقه‌ای است که با سرزمین‌های قره باغ کوهستانی هم‌مرز است، و این شرایط، ایران را از درگیری متاثر می‌کند. با این وجود، در طول جنگ اخیر، تهران موضعی خنثی داشت. اگرچه ایران ارمنستان را به خاطر اشغال غیرقانونی خاک آذربایجان محکوم نکرد، برخلاف انتظار برخی کارشناسان، هرگز حمایت آشکاری از ایروان نشان نداد. برعکس، ترکیه آشکارا از آذربایجان حمایت و «تجاوزات و اشغالگری ارمنستان» را محکوم کرد.

پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در سال ۱۹۹۱، و با توجه به اینکه در مساله اختلافات قره باغ، ایران جانب ایروان را گرفت، روابط آذربایجان و ایران تا حدودی دشوار بوده‌است. این تنش‌ها دو دهه ادامه داشت تا اینکه سال ۱۳۹۴ دولت حسن روحانی برای بازیابی روابط دوجانبه تلاش کرد. در سال ۱۳۹۶ سفیر ایران در باکو اظهار داشت که آنها آنچه ارمنستان آن را «جمهوری آرتساخ» در ناگورنو قره‌باغ می‌خواند را به رسمیت نمی شناسند؛ اقدامی که آذربایجان از آن استقبال کرد.

سیاست داخلی ایران؛ دلیل واکنش تند به شعرخوانی اردوغان

به گفته کسکین، ممکن است دلیل دیگری وجود داشته باشد که ایران با وجود موضع بی‌طرفانه در درگیری‌های اخیر و بهبود روابط خود با جمهوری آذربایجان، به شعر واکنش نشان داد: ضرورت تغییر کانون بحث‌های سیاسی در داخل کشور.

این کارشناس با تاکید بر اینکه واکنش ایران خیلی چیزها درباره سیاست داخلی به ما می‌گوید افزود: «ایران از این شعر به عنوان ابزاری در سیاست داخلی خود استفاده کرد. وقتی این شعر در جشن‌های پیروزی در باکو خوانده شد، ایران در حال بحث درباره ترور محسن فخری، چهره کلیدی برنامه اتمی بود. بحث اصلی پیرامون زیر سئوال بردن قدرت اطلاعاتی ایران، حضور نیروهای اطلاعاتی خارجی در ایران و ضعف احتمالی ایران در برابر چنین حملاتی بود. تهران این اقدام را با درنظر گرفتن مخاطرات آسیب به روابط با ترکیه انجام داد.»

بهبود کنونی روابط ایران و ترکیه را نمی‌توان بدون درنظر گرفتن تنش‌ها با آمریکا نگریست. به گفته کارشناسان، تحریم‌های اخیر آمریکا بر کاهش مدت بهبود روابط ایران و ترکیه تاثیر داشته است.

کسکین درباره موضع ایران در خصوص تحریم‌های ترکیه معتقد است: «ایران تصور می‌کند که وخیم شدن روابط آمریکا و ترکیه برای تهران بهتر است و ایران این شرایط را فرصتی برای خود می‌داند.»

اما در خصوص خرید اس-۴۰۰، به اعتقاد باغچی، ایران به این دلیل از ترکیه حمایت کرد که طرفدار متحد بزرگ خود روسیه بود که تولیدکننده موشک است: «ایران از سوریه به عنوان قدرتی متعادل کننده در منطقه استفاده می‌کند و با حمایت از خرید اس-۴۰۰ از سوی ترکیه، در واقع به روسیه چراغ سبز نشان داد.»

این در حالی است که به اعتقاد کسکین، به دلیل شهرت منفی بین‎المللی تهران، متحد نبودن با ایران به نفع ترکیه است: «موقعیت جهانی ترکیه و ایران یکسان نیست. ترکیه در ناتو حضور دارد و در حال مذاکره درباره عضویت (اتحادیه اروپا) است. از طرف دیگر، ایران هدف مستقیم غرب است. بنابراین، نگاه یکسان داشتن به هر دو کشور، به ترکیه آسیب می رساند.»

حسین باغچی، پروفسور روابط بین‌الملل در دانشگاه فنی خاورمیانه با اشاره به اینکه به نظر می‌رسد که این بحث میان ایران و ترکیه در چشم برهم زدنی تمام شد، تاکید می‌کند که تمام شدن بحث برای دولت‌ها به معنای آن نیست که جوامع آنها هم به این ترتیب عمل می‌کنند.

او گفت: «به نظر می‌رسد که دولت ایران نمی‌خواهد این مجادله را ادامه دهد اما از نظر من، ما  درباره جامعه ایران نمی‌توانیم چنین چیزی را بگوییم. یکی از مقامات ایران گفته که ما تحریم‌های وارد شده بر ترکیه را به حق می‌دانیم. به اعتقاد من، با این شعر، دشمنی مانند ویروس به روابط ترکیه و ایران نفوذ کرده است. هر چند تا زمانی که ویروس تحت کنترل باشد، جای نگرانی نیست.»