سال ۲۰۲۱ برای افغانستان فاجعه‌بارترین سال در دو دهه گذشته بود. دولتی که از سال ۲۰۰۱ با حضور نظامی جهان در این کشور پا گرفت، پس از دو دهه بحران و جنگ داخلی، در سال ۲۰۲۱ سقوط کرد و طالبان که ۲۰ سال پیش در‌ پی حمله‌ آمریکا و متحدانش از قدرت کنار رفته بود، دوباره قدرت را در این کشور به دست گرفت. در کنار آن، حوادث دیگری نیز در سال ۲۰۲۱ در افغانستان رخ داد تا این کشور به کانون خبرهای داغ جهان تبدیل شود.

در این مقاله، نگاهی گذرا به حوادثی که در سال ۲۰۲۱ در افغانستان رخ‌ داد، خواهیم انداخت.

افغانستان کشوری مرگبار برای خبرنگاران

در اوایل ژانویه سال ۲۰۲۱، قتل یک خبرنگار در استان غور در غرب افغانستان، سرخط خبرها شد. بسم‌الله عادل، مدیرمسئول رادیو صدای غور، را افراد مسلح ناشناس به قتل رساندند. قتل عادل باعث اعتراض خبرنگاران و نهادهای حامی آن‌ها شد.‌

سال‌های متمادی، افغانستان ناامن‌ترین کشور جهان برای خبرنگاران بوده است. بر اساس گزارش سازمان گزارشگران بدون مرز، افغانستان با ثبت قتل شش خبرنگار در سال ۲۰۲۱، پس از مکزیک، دومین کشور ناامن جهان برای خبرنگاران است. با قدرت گرفتن طالبان در افغانستان، ۷۰ درصد رسانه‌ها در این کشور فعالیت خود را متوقف کردند و صدها خبرنگار نیز از افغانستان خارج شدند. با این‌ حال، آنانی که هنوز در افغانستان مانده‌اند تحت فشار و تهدید دائمی قرار دارند. در تظاهراتی که اواسط همین هفته در کابل صورت گرفت، طالبان ۱۱ خبرنگار را بازداشت کرد که بعدا آزاد شدند.

در حال حاضر، فعالیت رسانه‌ها در افغانستان به‌شدت کاهش‌ یافته است و آن‌هایی هم که هنوز به فعالیت خود ادامه می‌دهند یا زیر تهدید قرار دارند یا خودسانسوری می کنند‌.

تلاش طالبان برای همراه ساختن کشورهای منطقه با خود

گروه طالبان پیش از تشدید حملاتش به دولت افغانستان، برنامه همسوسازی کشورهای همسایه با خود را در دست داشت. در همین راستا، سفر هیئت طالبان به کشورهای منطقه از اواخر ژانویه آغاز شد و نخستین سفر در ۲۶ ژانویه به ایران بود. ملا عبدالغنی برادر، که در حال حاضر معاون اول نخست‌وزیر امارت طالبان است، در راس هیئتی به تهران رفت و با جواد ظریف، وزیر خارجه وقت جمهوری اسلامی ایران، دیدار و گفت‌وگو کرد.

طالبان پیش از سقوط دولت پیشین افغانستان، به چین، روسیه و پاکستان نیز سفر کرد و با نمایندگان کشورهای هند، مالزی و کشورهای عربی حوزه خلیج‌ فارس بارها ملاقات داشت. طالبان توانست نگاه مثبت بعضی از این کشورها را به‌ سوی خود جلب کند، چنانچه چین امروز یکی از متحدان بسیار نزدیک طالبان است و رابطه محکمی با امارت طالبان برقرار کرده است.

تصمیم آمریکا برای خروج از افغانستان

اولین ضربه به پیکر جمهوریت در افغانستان‌ تصمیم جو بایدن، رئیس‌جمهوری آمریکا، برای خروج سریع از افغانستان بود. طرح خروج آمریکا از افغانستان نخست در مذاکرات صلح میان طالبان و دولت آمریکا شکل‌ گرفته بود. ترامپ با امتیازدهی بیش‌ازحد به طالبان، آنان را عملا به روند صلح در افغانستان بی‌توجه کرد. طالبان پس از امضای توافق صلح با آمریکا در فوریه ۲۰۲۰، دیگر به دولت افغانستان به‌ چشم دولتی در حال سقوط نگاه می‌کرد. با اعلام خروج نیروهای نظامی آمریکا از افغانستان که در آوریل سال ۲۰۲۱ با دستور جو بایدن انجام شد، امید طالبان برای سقوط جمهوریت به‌ یقین تبدیل شد.

دولت اشرف غنی نیز اعلام کرد که شش ماه پیش‌رو سرنوشت‌سازترین روزهای تاریخ ۲۰ سال گذشته خواهد بود، چنین هم شد و دولت نتوانست بیش از چهار ماه مقابل طالبان مقاومت کند و در اوت، با تمام سازوبرگ نظامی‌اش، مقابل موتورسواران طالب شکست خورد و اشرف غنی از افغانستان فرار کرد.

در ماه‌های ژوئن و ژوییه، افغانستان خونین‌ترین روزهای خود را پشت سر ‌گذاشت. سربازان افغان با شجاعت مقابل طالبان مبارزه کردند، اما روحیه ضعیف فرماندهان و نبود برنامه و راهکاری برای مقاومت، پایان این مبارزه را خونین کرد. هزاران سرباز افغان کشته شدند و تلفات غیرنظامیان نیز افزایش یافت.

سقوط جمهوریت و اعلام امارت

سقوط شهرهای بزرگ و نزدیک شدن طالبان به پایتخت، رهبران سیاسی افغانستان را واقعا دچار ترس کرده بود. تا اوایل ماه اوت، تقریبا اکثر شهرهای افغانستان سقوط کردند و کابل در محاصره طالبان قرار گرفته بود. با این‌ حال، هزاران سرباز مسلح به‌خصوص نیروهای ویژه ارتش افغانستان که آموزش‌دیده آمریکا بودند، هنوز می‌توانستند تا ماه‌ها از کابل دفاع کنند؛ اما در واقعیت، شکست سیاسی پیش از شکست نظامی در افغانستان رخ‌ داده بود. رهبران سیاسی و آنچه مردم جمهوریت سه نفره می‌نامیدند روحیه خود را برای مبارزه با طالبان از دست‌ داده بودند.

تمرکز قدرت در مثلث غنی، محب و فضلی باعث شده بود کسی نتواند بیرون از خواسته این سه نفر برای مقاومت برنامه‌ای بچیند. برخلاف توافق طالبان برای وارد نشدن به شهر کابل، رهبران حکومت با فرار از این شهر باعث شدند که طالبان نیز شهر کابل را تصرف کنند و به جمهوریت ۲۰ ساله در افغانستان پایان دهد.

با قدرت گرفتن طالبان، نگرانی مردم از انتقام‌گیری این گروه بیشتر شد. اما طالبان اعلام عفو‌عمومی کرد و گفت هیچ‌کسی را به‌دلیل تعلقات سیاسی گذشته آزار نخواهند داد؛ اما برخلاف وعده‌اش، هزاران نفر در چهار ماه گذشته به‌دلیل تعلق و تفکر سیاسی، قومی و زبانی به قتل رسیده‌اند.

فشار و تهدید طالبان باعث شده است تا بخشی از این انتقام‌جویی‌ها رسانه‌‌ای نشود؛ اما در رسانه‌های اجتماعی که از کنترل طالبان خارج است، مدارک کافی مبنی بر خشونت طالبان علیه اقشار جامعه منتشر می‌شوند.

بزرگ‌ترین برنامه تخلیه پس از جنگ جهانی دوم

با قدرت گرفتن طالبان در افغانستان، اقشار گوناگون به‌خصوص کسانی که در۲۰ سال گذشته با نیروهای خارج از افغانستان همکار بودند، جان خود را در خطر دیدند. کشورهای که در ۲۰ سال گذشته در افغانستان بودند به رهبری آمریکا طرح تخلیه شهروندانی را که زندگی‌شان در افغانستان در خطر است در دست گرفتند.

ظرف ۱۵ روز، آمریکا و متحدانش که فرودگاه کابل را کاملا در اختیار داشتند، توانستند بیش از ۱۲۰ هزار نفر را از افغانستان خارج کنند؛ اما این روند با چالش‌هایی هم روبه‌رو بود. هزاران تن از شهروندان افغان که خبر تخلیه را شنیده بودند به فرودگاه کابل رفتند تا خود را در برنامه تخلیه جا بدهند. به همین دلیل، برای خارج کردن این افراد از فرودگاه توسل به قوه قهریه ضروری شد و ده‌ها تن در این حوادث کشته شدند.

هم‌زمان، داعش حمله‌ای انتحاری میان افرادی که به فرودگاه کابل هجوم آورده بودند‌ سازماندهی کرد و حدود ۲۰۰ تن از‌ جمله ۱۳ سرباز آمریکایی کشته شدند.

هرج‌ومرج در اطراف فرودگاه کابل باعث شد تا هزاران شهروند افغانستان خود را به هواپیماها برسانند و از افغانستان خارج شوند. گزارش سازمان‌های کمک‌کننده در برنامه تخلیه نشان می‌دهد که حدود ۶۰ درصد از افرادی که تاکنون از افغانستان خارج شده‌اند، معیار لازم برای خروج از افغانستان را نداشته‌اند. حالا، آمریکا و تعدادی از کشورها مجبور شده‌اند تا دوباره طرح انتقال افغان‌ها از این کشور را در دست بگیرند، که این روند نیز هرازگاهی با چالش روبه‌رو بوده است.

شکل‌گیری مقاومت دوم در مقابل طالبان

با سقوط کابل، طالبان بر سراسر افغانستان مسلط شد؛ اما نتوانست پنجشیر را تصرف کند. احمد مسعود، فرزند احمدشاه مسعود، قهرمان ملی افغانستان، یک روز پس از سقوط کابل به دست طالبان، مقاومت در مقابل این گروه را اعلام کرد. تعدادی از نیروهای نظامی افغان نیز تسلیم طالبان نشدند و به گروه مقاومت احمد مسعود پیوستند.

طالبان در اوایل سپتامبر، به جنگ با پنجشیر رفت. گفته می‌شود بیش از ۳۰ هزار جنگجوی طالب برای سقوط پنجشیر به این منطقه وارد شدند؛ نیروهای کماندوی ارتش پاکستان نیز در این حمله نقش داشته‌اند. گزارش‌هایی از حضور هواپیماهای جنگی پاکستان در آسمان پنجشیر نیز در رسانه‌ها منتشر شد.

تفاوت دیدگاه د‌ر نوع و شکل مقاومت در برابر طالبان باعث سقوط پنجشیر شد و طالبان توانست بخش‌های زیادی از این استان را تصرف کند. با این‌ حال، مقاومت در مقابل طالبان هنوز هم ادامه دارد.

بازگشت ناامنی به افغانستان

انتظار می‌رفت با سلطه طالبان بر افغانستان، ناامنی در این کشور از بین برود؛ زیرا طالبان علت اصلی ۹۰ درصد ناامنی‌ها در این کشور بود. اما این توقع تا حد زیادی بیجا بود.

حمله انتحاری، بمب‌گذاری‌ و ترور افراد همچنان و بیشتر از گذشته در افغانستان رخ می‌دهد. حمله‌های انتحاری در کابل، قندوز، ننگرهار و قندهار نشان می‌دهد که داعش هنوز هم در افغانستان فعالیت دارد. القاعده نیز که زیر فشارها و حملات دائمی نیروهای بین‌المللی و افغان قدرت سربلند کردن نداشت، با مساعد شدن فضا، دوباره فعالیت‌هایش را در افغانستان از سر گرفته است، به‌طوری که بر اساس گزارش سازمان ملل متحد، در بیشتراستان‌ها، داعش و القاعده فعالیت دارند.

سال ۲۰۲۱ رو به پایان است و ارمغانی که این سال برای افغانستان و مردمش آورده است سلطه گروهی به‌شدت متحجر و بنیادگرا، تداوم ناامنی، فقر مطلق و آینده کاملا تاریک است. سطح فقر در این کشور برای اولین بار به ۹۰ درصد رسیده است، به همین دلیل، شاید افغانستان اولین کشور جهان باشد که به‌ سوی فقر مطلق گام برمی‌دارد.