انفجار هولناک در اسکله رجایی بندر عباس که طبق آمار رسمی، دست‌کم ۷۰ کشته و بیش از یک هزار و ۲۰۰ مجروح به جا گذاشت، بار دیگر نبود ایمنی در محیط کار و آمار نگران‌کننده حوادث کار در ایران را در کانون توجه قرار داد. به‌خصوص که فعالان کارگری در آستانه «روز جهانی ایمنی و سلامت کار» خبر دادند که ۹۹ درصد قربانیان فاجعه انفجار بندر شهید رجایی کارگر بودند.

در تقویم جهانی، روز بیست‌وهشتم آوریل روز جهانی ایمنی و سلامت کار نام گرفته و هدف آن ارتقای آگاهی‌ها درباره اهمیت پیشگیری از حوادث شغلی و بیماری‌های ناشی از کار است. سازمان بین‌المللی کار این روز را فرصتی جهانی برای تاکید بر حقوق همه انسان‌ها برای کار کردن در محیطی ایمن و سالم می‌داند.

پیشینه نام‌گذاری این روز به تلاش‌های جنبش‌های کارگری در آمریکای شمالی بازمی‌گردد که به صورت یادبود کارگران جان‌باخته در اثر حوادث شغلی برگزار می‌شد. در سال ۲۰۰۳، سازمان بین‌المللی کار این روز را به‌طور رسمی در تقویم جهانی ثبت کرد و از آن پس، هرسال با شعاری مشخص، توجه جامعه جهانی را به یکی از جنبه‌های مهم ایمنی و سلامت شغلی جلب می‌کند. این شعارها معمولا بازتابی از چالش‌هایی‌اند که کارگران در محیط‌های کاری با آن‌ها مواجه‌اند؛ از جمله سلامت کارگران، امنیت شغلی، بازرسی‌های موثر و وضعیت گروه‌های آسیب‌پذیر مانند زنان، کارگران مهاجر یا کارگران بخش غیررسمی.

بر پایه گزارش‌های سازمان بین‌المللی کار، سالانه بیش از دو میلیون و ۷۰۰ هزار نفر در جهان به دلیل بیماری‌ یا حوادث ناشی از شغلشان جان خود را از دست می‌دهند.

حدود ۳۷۴ میلیون حادثه شغلی غیرکشنده هم ثبت می‌شود که بسیاری از آن‌ها زمینگیر شدن موقت یا دائمی کارگران را در پی دارد. نکته قابل‌توجه آن است که بسیاری از این حوادث قابل‌پیشگیری‌اند، مشروط بر آنکه سازوکارهای قانونی، آموزشی، نظارتی و حمایتی لازم در محیط کار فراهم باشد. حال‌ آنکه مسببان اصلی حوادث کار معمولا در توجیه نادیده گرفتن استانداردهای ایمنی به ریسمان‌های مختلفی چنگ می‌زنند؛ مانند آنچه معمولا در ایران اتفاق می‌افتد.

کارگران در ایران، قربانی فقدان ایمنی در محیط کار

در ایران، مسئله ایمنی و سلامت کارگران در سایه بی‌اعتنایی دولت‌ها، ضعف نظارت، و اولویت‌ ندادن به جان کارگران، به یکی از چالش‌های جدی تبدیل شده است. فعالان صنفی کارگران بارها به اجرا نشدن مواد قانون کار در ایران اعتراض کرده‌اند و می‌گویند امتناع کارفرمایان از تامین ایمنی محیط کار و بی‌مسئولیتی نهادهای متولی مانند اداره کل بازرسی و تامین اجتماعی در نظارت و حمایت از کارگران، باعث شده است که آن‌ها در محیط‌های کاری با مخاطرات متعددی مواجه شوند.

نبود حداقل استانداردهای ایمنی به‌ویژه در محیط‌های کاری پرخطر به وقوع حوادثی منجر می‌شود که مستقیم جان و سلامت کارگران را نشانه می‌گیرد.

آمارهای رسمی منتشرشده در سال‌های اخیر، هرچند اغلب ناقص و غیرشفاف‌اند، نشان می‌دهند که سالانه صدها نفر از کارگران در اثر حوادث شغلی جان می‌بازند یا دچار آسیب‌های جدی جسمی می‌شوند. بر اساس آمار سازمان پزشکی قانونی ایران، تنها در سال ۱۴۰۲ بیش از یک هزار و ۵۰۰ مورد مرگ ناشی از حوادث کار به ثبت رسیده است.

بررسی‌های آماری خبرگزاری هرانا، ارگان خبری مجموعه فعالان حقوق بشر، نیز نشان می‌دهد که در بازه زمانی سیزدهم اردیبهشت ۱۴۰۳ تا هفتم اردیبهشت ۱۴۰۴، دست‌کم دو هزار و  ۷۹ کارگر بر اثر حوادث ناشی از فقدان ایمنی در محیط یا شرایط کار جان باخته‌اند و بیش از ۱۶ هزار نفر نیز دچار آسیب‌دیدگی و مصدومیت شده‌اند. این آمار که بر اساس داده‌های مستند گردآوری شده‌اند، تنها بخشی از واقعیت را بازتاب می‌دهند؛ چرا که بسیاری از حوادث در کارگاه‌های غیررسمی، فاقد بیمه یا دور از چشم رسانه و نظارت، اصلا به ثبت نمی‌رسند.

بر اساس گزارش‌های آماری این نهاد، سقوط از ارتفاع در حوادث کار در ایران سهم قابل‌توجهی دارند و با ۲۲.۶۳ درصد موارد در صدر قرار می‌گیرند. پس از آن، تصادف‌ها با ۱۴.۲۳ درصد، آتش‌سوزی با ۱۰.۵۷ درصد و اصابت اجسام سخت با ۱۰.۳۷ درصد از دیگر عوامل پرتکرار به شمار می‌روند. ۸.۸۵ درصد از حوادث هم به دلیل مسمومیت، ۷.۶۲ درصد در معادن، ۶.۴۲ درصد ناشی از گازگرفتگی، ۶.۳۹ درصد در کارخانه‌ها و ۶.۱۹ درصد در اثر برق‌گرفتگی بوده‌اند.

در رتبه‌های بعدی، ۲.۴۶ درصد حوادث در پروژه‌های ساختمانی، ۲.۳۰ درصد در چاه‌ها، ۰.۸۱ درصد ناشی از انفجار، ۰.۴۹ درصد مربوط به تاسیسات پتروشیمی و پالایشگاه‌ها، ۰.۱۹ درصد در اثر دودگرفتگی و ۰.۱۳ درصد نیز مربوط به حوادث کشاورزی یا غرق‌شدگی گزارش شده‌اند. تنها ۰.۲۳ درصد از حوادث منشا نامشخص داشته‌اند.

طبق گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، حوادث شغلی، دومین علت مرگ ایرانی‌ها پس از تصادف‌های جاده‌ای است. پیش‌تر خبرگزاری ایلنا در گزارشی اعلام کرده بود که در هر هفته، حدود ۵۰ کارگر بر اثر حادثه کار و بی‌توجهی و اهمال کارفرمایان و فقدان نظارت بازرسان کار جانشان را از دست می‌دهند. این رقم به‌روشنی گویای عمق بحران است، آن‌ هم در شرایطی که بسیاری از حوادث در کارگاه‌های غیررسمی یا فاقد بیمه حتی در آمارها ثبت نمی‌شوند.

در بسیاری از کارگاه‌های ساختمانی، کارگران بدون آموزش کافی، بدون تجهیزات ایمنی و حتی بدون قرارداد رسمی، مشغول به کارند. استفاده از داربست‌های ناایمن، فقدان کلاه و کمربند ایمنی، نبود ناظر ایمنی در محل کار و نبود سیستم‌های هشدار از جمله عوامل وقوع حوادث پرتکرار در این حوزه‌اند.

ضعف نظام بازرسی کار هم از دیگر عوامل موثر در استمرار این وضعیت است. بنا بر آمارهای موجود، نسبت تعداد بازرسان کار به کارگاه‌های فعال در ایران به‌طرز نگران‌کننده‌ای پایین است و بازرسان اغلب اختیارات و امکانات کافی برای نظارت موثر ندارند. از سوی دیگر، فقدان اراده سیاسی برای مقابله با کارفرمایانی که اصول ایمنی را نادیده می‌گیرند، باعث شده است جریمه‌ها بی‌اثر باشند و تخلفات تکرار شوند.

از معدن طبس تا اسکله شهید رجایی

در پی انفجارهای مهیب بندر رجایی بندرعباس، در روز شنبه ششم اردیبهشت، ارسلان حیدری، فعال کارگری و رئیس کانون بازنشستگان بندرعباس، گفت که بیش از هفت هزار کارگر این مجموعه که در بخش‌ صنایع دریایی، انبارداری و تخلیه مشغول به کار بودند، دچار آسیب‌های جدی شدند. او با بیان اینکه این اسکله به اندازه یک شهر بزرگ است و هزاران کارگر آنجا کار می‌کنند، خبر داد که ۹۹ درصد قربانیان این حادثه کارگران زن و مرد بودند که هنگام وقوع حادثه در حال کار بودند.

در آخرین روز از فروردین‌ماه نیز به دنبال واژگونی یک دستگاه مینی‌بوس حامل کارگران یک معدن در جاده بردسکن به سبزوار، ۱۱ کارگر مصدوم شدند. در همین فروردین‌ماه، دست‌کم ۹ کارگر معدن در حوادث مربوط به کار جان باختند. هفت نفر آنان، کارگران معدن مهماندویه دامغان بودند که روز هجدهم فروردین، در اثر تجمع گاز متان، جانشان را از دست دادند.

پیش از آن و در ۳۱ شهریور ۱۴۰۳ هم انتشار گاز متان در معدنجوی طبس، جان ۵۳ کارگر معدن را گرفت و تعدادی را به دلیل قطع نخاع، برای همیشه، خانه‌نشین کرد.