به‌رغم شیوع گسترده کرونا در آلمان و جهان، جشنواره جهانی فیلم برلین امسال، هفتادو‌دومین دوره‌اش را حضوری برگزار می‌کند. برلیناله یکی از نادر جشنواره‌‌های اروپایی است که از ابتدای پیدایش این بیماری مسری، برنامه‌‌هایش را بی‌وقفه برگزار کرده است. تنها استثنا در سال ۲۰۲۱ بود که کل جشنواره به شکل ترکیبی «مجازی‌ـ فیزیکی» طرح‌ریزی و اجرا شد؛ به این صورت که فیلم‌های بخش‌های اصلی در ماه مارس از طریق آنلاین برای اهل فن (نه هیئت‌های داوران که به برلین سفر کرده بودند) به نمایش گذاشته شد، و تماشاگران عادی توانستند آن‌ها را در تابستان در اکران‌های روباز ببینند. مدیران سایر جشنواره‌های اروپایی،‌ مانند جشنواره روتردام، که نوبت برپایی دوره‌‌ای آن‌ها در ماه‌های نخست سال جاری می‌رسید، به قولی «احتیاط به‌ خرج دادند» و از ابتدای سپتامبر، که فصل تدارک جشنواره در سال ۲۰۲۱ بود، اعلام کردند که فستیوال را فقط به‌صورت مجازی برگزار می‌کنند.   

فرهنگ هزینه دارد

در کنار دلواپسی‌های ناشی از احتیاط مسئولان، البته باید عوامل اقتصادی را نیز که در اتخاذ سیاست اجرای آنلاین جشنوارها تاثیر می‌گذارد، در نظر گرفت؛ دولت فدرال آلمان امسال برای تامین امنیت بهداشتی شرکت‌کنندگان در فستیوال، بیش از ۱۰ میلیون یورو، علاوه بر بودجه عادی همه‌ساله، هزینه می‌کند.

کلودیا روت، وزیر فرهنگ آلمان، در این زمینه می‌گوید: «اگر بتوانیم از این بودجه برای تامین امنیت یکی از مهم‌ترین جشنواره‌های فیلم جهان استفاده کنیم و الگوی حمایت از فرهنگ باشیم، سرمایه‌گذاری سودآوری کرده‌ایم.» این کسری بودجه پیش‌تر از محل درآمد فسیتوال تامین می‌شد که موارد خدمات کارگزاران جشنواره به اهالی فن برای برپایی «بازار فیلم»، از جمله ساختن غرفه‌، فراهم‌ آوردن امکانات فروش فیلم، و برگزاری نمایشگاه پوسترهای مراکز پخش را دربرمی‌گرفت.

حضور پررنگ سینمای آلمان

هرچند دولت آلمان در این سرمایه‌گذاری، روی سود معنوی الگوی فرهنگی شدن ‌تکیه می‌کند، به سود مادی آن هم چشم دارد. از این‌ رو، در این دوره، علاوه بر هفت فیلمی که در بخش «چشم‌اندازهای سینمای آلمان» از سینماگران جوان آن کشور به نمایش درمی‌آید، چهار کارگردان آلمانی‌زبان نامدار هم به قسمت اصلی مسابقه دعوت شده‌اند. آثار شرکت‌کننده که اغلب محصول مشترک آلمان و یکی از کشورهای اروپایی دیگر است و دست‌کم نمایش فیلم در آن کشور را تضمین می‌کند، عبارت‌اند از «تکه‌ای از آسمان» ساخته مایکل کخ (سوییس/ آلمان)، «ریمینی» به کارگردانی اولریش زایدل (اتریش/ فرانسه/ آلمان)، «ربیعه کورناز علیه جورج بوش» به کارگردانی آندرئاس درِزن (آلمان/ فرانسه)، و «الفبای عشق» به کارگردانی نیکولته کربیتسز (آلمان/ فرانسه). 

غیبت فیلم‌های ایرانی

جای سینمای ایران ولی در بخش اصلی رقابتی این دوره خالی است. آخرین بار در سال ۲۰۲۰ بود که فیلم «شیطان وجود ندارد»، اثر محمد رسول‌اف، در این قسمت به نمایش درآمد و جایزه خرس طلایی را هم از آن خود کرد. گفتنی است که در عمر ۷۲ ساله برلیناله، هنوز هیچ یک از سینماگران زن ایرانی به بخش مسابقه آن دعوت نشده‌ است.

شاید حضور مستند «جمعه می‌بینمت، رابینسون» در بخش «رویارویی»، راه را برای ورود زنان فیلم‌ساز ایرانی به فستیوال باز کند، هرچند میترا فراهانی، کارگردان این مستند، ایرانی مقیم فرانسه است و اثر هم به‌عنوان محصول مشترک فرانسه، سوییس، لبنان، و ایران به نمایش درمی‌آید. 

مستند «جمعه می‌بینمت، رابینسون» مکاتبه‌ای نامنسجم میان ژان لوک گدار، کارگردان فرانسوی، و ابراهیم گلستان، نویسنده و سینماگر ایرانی، است.  اوج این پیام‌رسانی کتبی، که در ۲۹ نوبت هر جمعه صورت می‌گیرد، میترا فراهانی است که پس از دریافت پاسخ منفی گدار برای تنظیم دیدار و گفت‌و‌گویی حضوری میان او و گلستان، پیشنهاد می‌کند که دو هنرمند معاصر درباره‌ مسائل مهم قرن با هم نامه‌نگاری کنند. با اینکه گدار جواب می‌دهد «ممکن است با هم مکاتبه هم نکنیم»، فراهانی دست از تلاش برنمی‌دارد و به کار خود ادامه می‌دهد. گوشه‌‌هایی از ماجراهایی که کارگردان برای تهیه مستندش تجربه کرده است، خط سرخی است که نامه‌نگاری‌های این دو هنرمند را دنبال می‌کند.

بخش رقابتی «رویارویی» که در پی حذف «جایزه آلفرد باوئر»، دو سال پیش به ابتکار مسئولان کنونی فستیوال ایجاد شد، ترویج و تقویت مستند‌سازی و دیدگاه‌های جدید در سینما و گونه‌های روایی متفاوت آن را هدف خود قرار داده است. طول فیلم‌های سینمایی و مستند این بخش باید بلندتر از ۶۰ دقیقه باشد. 

دو فیلم بلند در بخش‌های جنبی

در کنار این فیلم، دو کار سینمایی از کارگردانان ایرانی هم در بخش‌های «نسل» و «پانوراما» به نمایش درمی‌آیند: «روز سیب» به کارگردانی محمود غفاری، و «تا فردا» از علی عسگری. 

«روز سیب»، با موضوع مهاجرت از روستا به شهر، داستان دانش‌آموزی به نام سعید را به تصویر می‌کشد که به پدرش برای فروش سیب در محله‌های حومه شهر تهران کمک می‌کند. وقتی کامیون پدر (که ناخواسته و به اصرار همسر تن به زندگی در شهر داده است) دزدیده می‌شود، نه تنها سعید با دشواری‌هایی برای انجام تکلیفی که آموزگار بر عهده‌اش گذاشته (هدیه یک سبد سیب) روبه‌رو می‌شود، بلکه روابط میان زن و شوهر هم به تیرگی می‌گراید. این فیلم در شهرک پردیس (بومهن) که ساکنان آن اغلب مهاجران ترک‌زبان‌اند، به زبان‌های ترکی و فارسی تهیه شده است. 

فیلم سینمایی «تا فردا»، که یکی از تهیه‌کنندگانش نیکی کریمی است، نیز به نوعی به کوچ و پیامدهای اجتماعی آن می‌پردازد. داستان فیلم پیرامون گره‌های ناگشودنی زندگی یک دختر دانشجوی شهرستانی می‌چرخد که می‌کوشد راز مگوی خود را از پدر و مادرش پنهان نگه‌ دارد. فیلم در لحظه ورود‌ آن‌ها به تهران برای دیدن دخترشان و باخبر شدن از حال و روز او آغاز می‌شود. «تا فردا» محصول مشترک ایران، فرانسه، و قطر است و صدف عسگری، غزل شجاعی، و بابک کریمی در آن بازی می‌کنند.  

چند کارگردان جوان ایرانی‌تبار هم که در برون‌مرز زندگی می‌کنند، توانسته‌اند با فیلم‌های کوتاه خود به جشنواره راه یابند: آذر سیار با کار ۱۲ دقیقه‌ای «خانه من» محصول فنلاند، پرستو و فراز انوشه‌پور با فیلم ۲۴ دقیقه‌ای «مناسک سطحی» از کانادا، و محمد‌رضا فرزاد با کار ۱۵ دقیقه‌ای «مجموعا» از ایران و لهستان.

فرش قرمز پهن می‌شود 

با وجود محدودیت‌های شدیدی که قرار است با رعایت آن‌ها، به گفته مدیران برلیناله، «سلامت شرکت‌کنندگان» تضمین شود، امسال هم از اجرای مراسم نمایشی ورود ستاره‌های سینمای جهان به کاخ برلیناله با حضور خبرنگاران، گروه‌های فیلم‌برداری و هواداران آن‌ها، و نیز عکس‌ گرفتن روی فرش قرمز چشم‌پوشی نشده است. مراسم اهدای جایزه افتخاری خرس طلایی، که امسال روز ۱۵ فوریه به هنرپیشه فرانسوی ایزابل هوپر اهدا می‌شود، «شوتینگ‌استار اروپایی» در روز ۱۴ فوریه، و مراسم اهدای جوایز خرس طلایی و نقره‌ای در شامگاه ۱۶ فوریه نیز حضوری برگزار می‌شود.

امسال برای دریافت این جوایز درمجموع ۱۸ فیلم که محصول ۱۵ کشور جهان‌اند، در بخش مسابقه با یکدیگر رقابت می‌کنند. ۱۷ اثر از میان این فیلم‌ها نخستین‌ بار است که به نمایش در می‌آیند.

گزارش‌های اختصاصی بیشتر ایندیپندنت فارسی از رویدادهای مهم برلیناله امسال در روزهای آتی منتشر خواهد شد.