ساعت ۸:۵۰ صبح روز دوشنبه دوم اسفند ۱۴۰۰، یک فروند جنگنده اف-۵ اف تایگر۵ جمعی گردان ۲۱ شکاری تاکتیکی نیروی هوایی ارتش به علت نقص فنی در تبریز سقوط کرد. در جریان این سانحه، هر دو خلبان هواپیمای جنگنده آموزشی-رزمی به همراه راننده یک خودروی سواری جان خود را از دست دادند.

بر اساس سخنان سرتیپ دوم خلبان رضا یوسفی، فرمانده پایگاه دوم شکاری تاکتیکی نیروی هوایی ارتش، جنگنده سانحه‌دیده در حین ماموریت آموزشی دچار نقص فنی شد و در راه بازگشت برای فرود در مقر پایگاه دوم شکاری تاکتیکی در یکی از محلات شمال‌غرب شهر تبریز، حوالی خیابان انقلاب (۴۲ متری) سقوط کرد.

بر اساس سخنان یکی از خلبانان پایگاه دوم شکاری تاکتیکی که در زمان سانحه در این پایگاه حضور داشت، استاد خلبان سرگرد صادق فلاحی در کابین عقب این جنگنده و ستوان یکم علیرضا حنیفه‌نژاد، دانشجوی او در کابین جلو این جنگنده در حین ماموریت آموزشی، دقایقی پس از برخاستن، با از دست رفتن موتور شماره ۱ خود مواجه می‌شوند. پس از اعلام وضعیت اضطراری، در حالی که بر فراز تبریز، در مسیر تقرب برای فرود اضطراری بودند، موتور شماره ۲ را هم از دست دادند. خلبانان تصمیم می‌گیرند با ترک نکردن هواپیما آن را به سمت ورزشگاه الغدیر که در زمان سانحه به علت شیوع کرونا تعطیل بود، هدایت کنند تا از برخورد با مناطق پرجمعیت شهری خودداری کنند.

این جنگنده پس از فرود با دروازه ورودی ورزشگاه برخورد کرد و پس از ورود به خیابان، با یک خودروی سواری پژو تصادف کرد و پس از آن، به دیوار یک مدرسه که در زمان سانحه تعطیل بود، خورد.

بر اساس تحقیقات نگارنده، هواپیمای اف۵ اف تایگر۲ (F-5F Tiger II)  مورد نظر با شماره سریال ۷۱۶۹-۳ و شماره ساخت  ز-۱۰۱۶ در سال ۱۳۵۵ به نیروی هوایی شاهنشاهی ایران تحویل شده است. این هواپیما به عنوان رزرو یا جایگزین اف-۵اف برای آموزش خلبانی به شاهزاده رضا پهلوی استفاده شد. پس از انقلاب، این جنگنده از سال ۱۳۵۹ تا ۱۳۹۳ در خدمت گردان ۴۱ آموزشی تاکتیکی پایگاه چهارم شکاری تاکتیکی برادران وحدتی در دزفول قرار داشت و بنا بر اعلام نیاز پایگاه دوم شکاری تاکتیکی، به گردان ۲۱ شکاری تاکتیکی تحویل شد.

صندلی‌های پران جنگنده‌های اف-۵ایی و اف نیروی هوایی ارتش از نوع مارتین بیکر مارک ۷ اند که در ارتفاع پایین و سرعت کم عملکرد بسیار ضعیفی دارد.  اگر جنگنده سانحه‌دیده به صندلی‌های صفر/صفر امروزی مجهز بود، به‌ طور قطع پس از فرود سخت در ورزشگاه الغدیر، نجات خلبان کابین عقب آن پس از خروج اضطراری امکان‌پذیر بود.

در این گزارش به بررسی تاریخچه و وضعیت کنونی  ناوگان جنگنده‌های اف-۵ ایی و اف پایگاه دوم شکاری تاکتیکی و بررسی سانحه امروز می‌پردازیم.

از جزئیات سانحه چه می‌دانیم؟

همین‌طور که اشاره شد، جنگنده اف-۵ اف سانحه‌دیده در جریان یک ماموریت آموزشی در نزدیکی شهر تبریز، دچار نقص فنی در یکی از دو موتور خود شده و پس از اعلام وضعیت اضطراری، در حالی که در مسیر فرود اضطراری در پایگاه دوم شکاری تاکتیکی قرار داشت، به علت از دست رفتن موتور دوم سقوط کرد.

محل برخورد این جنگنده یکی از محلات شمال‌غرب تبریز، حوالی خیابان انقلاب (۴۲ متری) است که به موازات باند ۳۰ راست پایگاه دوم شکاری و به فاصله سه کیلومتری آن قرار دارد. بر اساس تصاویر به دست آمده از خبرگزاری‌های محلی، یکی از ارابه‌های فرود اصلی این جنگنده در محوطه ورزشگاه الغدیر پیدا شد. این امر نشان‌دهنده برخورد این جنگنده به  جایگاه تماشاگران این ورزشگاه پیش از ورود آن به خیابان کشاورز (کشتارگاه سابق) است.

این جنگنده پس از برخورد با جایگاه تماشاگران، به دروازه ورودی ورزشگاه و یک مجسمه توپ فوتبال که بر فراز آن قرار داشت، برخورد و پس از ورود به خیابان، با یک دستگاه خودروی سواری تصادف کرد و در نهایت به دیوار یک مدرسه خورد.

بر اساس تصاویر به دست آمده از خبرگزاری‌ها و خبرنگاران محلی، فاصله برخورد این جنگنده با زمین تا ساختمان مدرسه تنها ۵۰ متر بود. بنابراین خلبانان این جنگنده تنها کسری از ثانیه فرصت داشتند تا پس از فرود سخت خودخواسته در این ورزشگاه، از جنگنده‌ خارج شوند؛ امری که به‌طور قطع ممکن نبود و در نهایت با برخورد این جنگنده با دیوار مدرسه به کشته شدن هردو آن‌ها منجر شد.

بر اساس تصاویر ماهواره‌ای، چنانچه خلبانان در ورزشگاه الغدیر فرود اضطراری نمی‌کردند، به‌ طور قطع به خانه‌های مسکونی پشت مدرسه و مجموعه ورزشی برخورد می‌کردند که مرگ ده‌ها نفر از ساکنان را در پی داشت.

تاریخچه اف-۵های پایگاه دوم شکاری تاکتیکی پیش از انقلاب

در زمستان ۱۳۵۱ و به دنبال افزایش احتمال بروز درگیری‌های نظامی با عراق و همچنین افزایش تهدیدهای مرزی از جانب اتحاد جماهیر شوروی سابق، پایگاه چهارم مقدم هوایی تبریز به دستور محمدرضا شاه پهلوی، آخرین پادشاه ایران، و همچنین ارتشبد محمد خاتمی، فرمانده وقت نیروی هوایی شاهنشاهی، به پایگاه دوم شکاری تغییر سازمان داد. هم‌زمان، شرکت مهندسی خلیج با همکاری یک شرکت مهندسی اسرائیلی روند ساخت بسیاری از ساختمان‌ها و تاسیسات این پایگاه شامل آشیانه‌های بتنی جنگنده‌ها را آغاز کرد.

در ادامه، ۲۵ فروند جنگنده اف-۵آ فریدام فایتر (F-5A Freedom Fighter) و ۹ فروند نمونه دوسرنشینه آن یعنی اف-۵بی به این پایگاه منتقل شدند و گردان‌های ۲۱ و ۲۲ شکاری تاکتیکی را تشکیل دادند. دو سال پس از آن تاریخ، با تحویل تدریجی جنگنده‌های اف-۵ایی تایگر۲ به نیروی هوایی شاهنشاهی، روند بازنشستگی جنگنده‌های اف-۵آ پایگاه دوم شکاری تاکتیکی از تاریخ ۲۹ دی ۱۳۵۳ آغاز شد و یک سال پس از آن، تیم آکروجت تاج طلایی نیز که در این پایگاه مستقر بود، به جنگنده‌های اف-۵ایی مجهز شد.

بر اساس اسناد نیروی هوایی شاهنشاهی، شمار جنگنده‌های اف-۵ایی این پایگاه تا فروردین ۱۳۵۷ به ۶۶ فروند و شماره جنگنده‌های آموزشی-رزمی اف-۵اف آن به هشت فروند می‌رسد. تا پیش از انقلاب ۵۷، تعداد ۹ فروند اف-۵ ایی و یک فروند اف-۵اف دیگر نیز پس از ورود به ایران به پایگاه دوم شکاری تاکتیکی تحویل شدند. در آن زمان، این جنگنده‌ها تحت بهره‌برداری سه گردان ۲۱، ۲۲ و ۲۳ شکاری تاکتیکی این پایگاه قرار داشتند. تعداد هشت فروند از آن‌ها نیز به رنگ‌ پرچم ایران درآمدند و با نشان تاج طلایی  روی سکان عمودی‌ آن‌ها در تیم آکروجت نیروی هوایی شاهنشاهی به خدمت گرفته شدند.

در سال‌های حکومت شاهنشاهی ایران، پایگاه دوم شکاری تاکتیکی با جنگنده‌های اف-۵ایی و اف خود در چندین رزمایش مشترک کشورهای عضو پیمان سنتو شرکت کرد. از این میان می‌توان به رزمایش‌های شهباز اشاره کرد. در آن سال‌ها، جنگنده‌های اف-۵آ و بی نیروی هوایی ترکیه با حضور در پایگاه دوم شکاری تاکتیکی و جنگنده‌های اف-۵ این پایگاه پس از اعزام به پایگاه‌های هوایی نیروی هوایی ترکیه در رزمایش‌های مشترکی شرکت می‌کردند. شماری از خلبانان نیروی هوایی ترکیه نیز دوره‌های آموزشی تکمیلی پرواز با جنگنده‌های اف-۵ را در گردان ۲۱ شکاری تاکتیکی این پایگاه گذراندند و برخی از خلبانان این گردان نیز دوره‌های مشابهی را در ترکیه پشت سر گذاشتند.

تاریخچه اف-۵های  تبریز پس از انقلاب

از پاییز ۱۳۵۷، فعالیت‌های پروازی این پایگاه به علت کارشکنی همافران و درجه‌داران هوادار روح الله خمینی و سازمان مجاهدین خلق کاهش یافت. در آبان همان سال، گروهی از همافران طرفدار روح الله خمینی شبانه کابل‌های ارابه فرود ۳۸ فروند از مجموع ۸۴ فروند جنگنده این پایگاه را قطع کردند. پس از انقلاب، نیز این افراد بیش از نیمی از ۹۴ نفر خلبان اف-۵ این پایگاه را اخراج کردند. شماری از این خلبانان با آغاز جنگ ایران و عراق داوطلبانه به خدمت بازگشتند و جان خود را در حین ماموریت‌های جنگی از دست دادند.

در طول جنگ ایران و عراق، جنگنده‌های اف-۵ایی و اف این پایگاه در بمباران پایگاه‌های نظامی و تاسیسات نفتی عراق در شمال و شمال شرق این کشور نقش مهمی ایفا کردند. شماری از جنگنده‌ها و خلبانان این پایگاه هم که به پایگاه چهارم شکاری تاکتیکی در دزفول اعزام شده بودند، در ده‌ها ماموریت پشتیبانی نزدیک هوایی شرکت کردند و در شکست حصر آبادان و سپس آزادسازی خرمشهر نقش مهمی داشتند. شماری از خلبانان و جنگنده‌های این پایگاه در طول جنگ، پس از اعزام به جنوب‌غرب (پایگاه پنجم شکاری تاکتیکی در امیدیه)، در چند عملیات‌ بزرگ ارتش مثل والفجر۸ شرکت کردند.

پس از جنگ، تنها ۲۴ فروند جنگنده اف-۵ایی و شش فروند جنگنده اف-۵ اِف در خدمت پایگاه دوم شکاری تاکتیکی باقی ماند؛ چیزی کمتر از نیمی از جنگنده‌های موجود در خدمت این پایگاه در بهمن ۵۷. تمامی این جنگنده‌ها در خدمت گردان ۲۱ شکاری تاکتیکی قرار داشتند. در سال‌های ۱۳۵۸ و ۱۳۵۹، دو گردان دیگر این پایگاه به علت کمبود خلبان و هواپیما در گردان ۲۱ شکاری ادغام شدند؛ اما بعدا در سال‌های ۱۳۷۳ و ۱۳۸۹، با جنگنده‌های میگ ۲۹ و صاعقه دوباره تشکیل شدند.

پایگاه دوم شکاری تاکتیکی در سال ۱۳۷۶، یکی از جنگنده‌های اف-۵ایی خود و خلبانش را به دلیل سانحه‌ای در دریاچه ارومیه از دست داد. دو سال پس از آن، یعنی در سال ۱۳۷۷ و به دنبال افزایش خطرات ناشی از درگیری‌های مرزی با طالبان، پایگاه دوم شکاری تاکتیکی همچون آخرین ماه‌های حکومت شاهنشاهی پهلوی، مامور شد با اعزام جنگنده‌های اف-۵ایی و اف خود به فرودگاه مشهد، دفاع هوایی شمال‌شرق ایران را تقویت کند.

اندکی پس از آن، پایگاه چهاردهم شکاری تاکتیکی در ضلع شمالی فرودگاه مشهد تشکیل شد و با استفاده از شماری از جنگنده‌های اف-۵ ایی و اف پایگاه دوم شکاری تاکتیکی، گردان ۱۴۱ شکاری در این پایگاه تازه‌تاسیس تشکیل شد تا با خطر تهاجم‌های مرزی طالبان مقابله کند.

در سال ۱۳۸۷، پایگاه چهاردهم شکاری تاکتیکی منحل شد و به پایگاه مقدم هوایی در مشهد تنزل پیدا کرد. بنابراین بار دیگر مالکیت چهار جنگنده اف-۵ ایی و دو فروند جنگنده آموزشی-رزمی اف-۵ اف این پایگاه به گردان ۲۱ شکاری تاکتیکی در تبریز واگذار شد. با وجود این، این جنگنده‌ها در مشهد دائما حضور داشتند و تنها شماری از آن‌ها برای کارهای فنی به تبریز عودت و با جنگنده‌های دیگری از گردان ۲۱ شکاری تاکتیکی تعویض شدند.

 تا پیش از بروز سانحه روز دوشنبه، گردان ۲۱ شکاری تاکتیکی در مجموع ۲۳ فروند جنگنده تک‌کابینه اف-۵ایی تایگر۲ و شش فروند جنگنده دوکابینه آموزشی-رزمی اف-۵اف تایگر۲ داشت. از این میان، چهار فروند اف-۵ایی و دو فروند اف-۵ اف در پایگاه مقدم هوایی امام رضا در مشهد مستقر بودند.

نیروی هوایی ارتش هم اکنون ۱۵ فروند جنگنده اف-۵ اف در اختیار دارد که برای آموزش خلبانان جنگنده‌های اف-۵ ایی استفاده می‌شوند. از این میان، تنها سه فروند در پایگاه دوم شکاری تاکتیکی باقی‌ مانده‌اند که جوابگوی نیاز گردان ۲۱ شکاری تاکتیکی برای آموزش خلبانان جنگنده نیستند. پیش‌بینی می‌شود یکی از جنگنده‌های اف-۵ اف جمعی پایگاه چهارم شکاری تاکتیکی در دزفول یا احتمالا یکی از سه فروند جنگنده اف-۵ اف ارتقایافته در جریان پروژه کوثر که هم‌اکنون در تاسیسات شرکت صنایع هواپیماسازی ایران (هسا) در شاهین شهر زمینگیرند، جایگزین اف-۵ اف ازدست‌رفته گردان ۲۱ شکاری تاکتیکی شوند.

نزدیک به ۴۳ سال است که جنگنده‌های اف-۵ ایی و اف نیروی هوایی ارتش از صندلی‌های غیراستاندارد مارتین بیکر مارک ۷ بهره می‌برند؛ صندلی‌هایی که پیش از انقلاب، برای جایگزینی‌ آن‌ها با نوع پیشرفته‌تر مارک ۱۰ در سال‌های ۱۳۵۹ و ۱۳۶۰ برنامه‌ریزی‌ شده بود. بروز انقلاب مانع از این امر شد و به همین دلیل، در ۴۳ سال گذشته ده‌ها نفر از خلبانان جنگنده اف-۵ نیروی هوایی ارتش به علت عملکرد ضعیف این صندلی‌ها در سرعت پایین و ارتفاع کم جانشان را از دست دادند یا به جراحاتی جبران‌ناپذیر دچار شدند.

مقام‌های لشکری و کشوری رژیم جمهوری اسلامی ایران در سال‌های اخیر مانع از خرید صندلی‌های کا-۳۶دی‌اِم زوزدا ساخت روسیه برای این جنگنده‌ها شدند و در عوض با کمک مهندسان روسی، صندلی‌ مشابهی به نام سریر را در شرکت هسا طراحی و تولید کردند؛ صندلی‌ای که روی شماری از هواپیماهای آموزشی اف-۵ بی سیمرغ و دو فروند از جنگنده‌های آموزشی-رزمی اف-۵ اف پروژه کوثر تعبیه شد.

این صندلی‌ها در ۱۱ خرداد ۱۴۰۰، به علت عمل کردن ناگهانی در یک آشیانه بتنی جنگنده پایگاه چهارم شکاری در دزفول پس از استارت موتور یک فروند هواپیمای آموزشی اف-۵ بی سیمرغ، ناگهان به بیرون پرتاب شدند و جان سرگرد کیانوش بساطی و ستوان‌یکم حسین نامنی، خلبانان این هواپیما، را گرفتند. پس از آن، تمامی جنگنده‌های مجهز به صندلی‌های پران سریر ساخت ایران زمینگیر شدند.