در شرایط عادی،  وجود منابع عظیم هیدروکربنی در هر کشوری  یکی از بهترین روش‌ها برای تولید ثروت و رفاه برای مردم منطقه و نیز بهره‌گیری از صادرات انرژی به مثابه ابزار قدرت در روابط بین‌الملل است. نمونه چنین سیاستی، یعنی بهره‌‌گیری از صادرات انرژی در سیاست خارجی، به خوبی در کشورهایی مثل عربستان سعودی، قطر، روسیه و...، قابل مشاهده است.

ایران با وجود داشتن دومین ذخیره گاز طبیعی و چهارمین ذخیره نفت دنیا، پس از گذشت چهار دهه از انقلاب، هنوز نتوانسته است جایگاه خود را در بازار جهانی انرژی پیدا کند. سیاست خارجی تنش‌زای جمهوری اسلامی ایران در کنار تداوم برنامه هسته‌‌ای – موشکی وپهپادی،  شرایط را برای اعمال تحریم‌های متعدد علیه صنعت انرژی آن فراهم کرده است تا به‌رغم ظرفیت و قابلیت بالای کشور، در بسیاری موارد شبکه سراسری شاهد کمبود گاز طبیعی و برق باشد.

جمهوری اسلامی ایران می‌توانست با فراهم کردن شرایط  افزایش صادرات انرژی، ضمن ایجاد وابستگی متقابل، هم در امنیت و ثبات منطقه‌ای نقش مهمی ایفا کند و هم از قبل صادرات انرژی سطح رفاه مردم را ارتقا دهد؛ امری که پس از چهار دهه محقق نشده است. در هفته‌های اخیر، به دنبال تداوم اختلافات در مذاکرات هسته‌ای، برخی مقام‌های جمهوری اسلامی ایران فرا رسیدن زمستان سخت را به اروپا هشدار داده‌اند و ادعا می‌کنند که پس از احیای برجام،  نفت و گاز طبیعی ایران می‌تواند به حل بحران انرژی اروپا کمک کند و در بازار انرژی نیز باعث کاهش قیمت نفت شود.

شهریور سال گذشته، جواد اوجی، وزیر نفت، صراحتا از کمبود گاز طبیعی در کشور خبر داده بود. به گفته او، در زمستان سال قبل ایران میانگین روزانه، ۲۵۰ میلیون متر مکعب کسری گاز طبیعی داشت، و وزارت نفت برای جبران کسری گاز طبیعی اقدام به قطع گاز طبیعی برخی واحدهای بزرگ صنعتی، از جمله پتروشیمی، سیمان و...، کرده بود. قطعی مداوم برق واحدهای صنعتی در سال گذشته به خسارات میلیاردی در این واحد‌ها انجامید. به گفته علی رسولیان، رئیس سازمان صنایع کوچک و شهرک‌های صنعتی، در تابستان ۱۴۰۰ بخش صنایع ایران ۷ میلیارد دلار از قطعی‌های نامنظم و مکرر برق متضرر شده است.  در مورد ظرفیت تولید برق در نیروگاه‌های کشور باید گفت که در حال حاضر  بیش از ۸۵ هزار مگاوات نیروگاه نصب‌شده وجود دارد، اما تولید عملی هم‌زمان حتی به ۶۰ هزار مگاوات هم نمی‌رسد که در این زمینه، مشکل جدی ضعف برنامه‌ریزی تولید، و البته توسعه شبکه انتقال و حبس تولید برق نهفته است. 

با توجه به افزایش دامنه بحران در بخش برق،  وزارت نیرو گزارشی تهیه کرد و به کمیسیون انرژی مجلس ارائه داد. در این گزارش پیش‌بینی شده بود که  تابستان امسال افزایش ناترازی تولید و مصرف برق، به میزان ۱۹‌هزار مگاوات و بروز خاموشی‌های گسترده خواهد رسید. این کسری تولید برق، به صورت پنهان و خاموش به صنایع و کارخانجات تحمیل شد تا برق منازل مسکونی کمتر با قطعی مواجه شود. البته این امر خسارت زیادی به این واحد‌ها وارد آورد و صنعت پتروشیمی که در دوران تحریم‌ها نقش مهمی در تامین نیازهای ارزی ایفا می‌کرد، نیز به دلیل قطع گاز طبیعی دچار مشکلات متعددی شد. به گفته احمد مهدوی ابهر، دبیر انجمن صنفی کارفرمایی صنعت پتروشیمی ایران، صنعت پتروشیمی ۱۶ هزار میلیارد تومان، یا با قیمت‌های جهانی سال گذشته، ۶۸۲ میلیون دلار از محل قطعی گاز زیان، یا فقدان سودآوری داشته است.

کمبود گاز طبیعی در ایران

راهبرد درازمدت ایران در زمینه گاز طبیعی، بر مبنای افزایش ظرفیت تولید گاز طبیعی برای تزریق به چاه‌های نفت در جهت افزایش ظرفیت تولید نفت خام و تامین نیاز داخلی تدوین شده است. جمهوری اسلامی ایران در تلاش بود که با افزایش ظرفیت تولید نفت، بتواند نفت بیشتری روانه بازار کند و به جای مصرف نفت در داخل، از گاز طبیعی در شبکه سراسری استفاده شود.  اواخر فروردین گذشته، جواد اوجی از نبود توازن در تولید و مصرف گاز طبیعی در کشور خبر داد. وزیر نفت اعتراف کرد: «پارسال در فصل سرد حدود ۸۵۰ میلیون مترمکعب در روز گاز شیرین در شبکه داشتیم و روزانه حدود ۲۵۰ میلیون مترمکعب هم کسری گاز داشتیم، به همین دلیل مجبور شدیم گازرسانی به صنایع و نیروگاه‌ها را محدود کنیم تا جوابگوی تامین گاز بخش خانگی و تجاری باشیم.»

به گفته اوجی، تولید گاز طبیعی در ایران کمتر از نیاز کشور است و میزان مصرف بنزین به ظرفیت تولید نزدیک می‌شود. بدون سرمایه‌گذاری، حل مشکلات صنعت انرژی ممکن نیست و فقط صنعت گاز ایران به ۸۰ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری طی هشت سال نیاز دارد. به گفته اوجی، هدف‌گذاری وزارت نفت، افزایش ظرفیت تولید گاز طبیعی به یک میلیارد و ۴۰۰ میلیون متر مکعب در روز است، و برای افزایش میزان تولید گاز، به ۸۰ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری طی هشت سال نیاز است.

با توجه به اذعان صریح وزیر نفت برای در پیش بودن بحران عظیم انرژی و نیاز ۱۶۰ میلیارد دلاری صنعت نفت برای تامین نیازهای داخلی، سوال این است که مقام‌های جمهوری اسلامی ایران بر اساس کدام قابلیت و توانایی ایران، برای حل بحران انرژی اروپا هشدار و پیشنهاد می‌دهند؟ در روزهای گذشته، محمد مرندی، مشاور رسانه‌ای تیم مذاکره‌کننده ایران، در مصاحبه با شبکه الجزیره هشدار داد که با توجه به بحران انرژی، زمستان سختی در انتظار اروپا است؛ ایران مایل به توافق است، اما اروپا به این توافق نیازمند است.

مرندی ادعا کرده است که برخی از کشورهای اروپایی خواهان دریافت گاز طبیعی ایران از طریق ترکیه شده‌اند. مرندی روز دوشنبه، پنجم سپتامبر (۱۴ شهریور)، در صفحه توییتری خود با اشاره به استفاده غرب از سلاح تحریم‌ها، نوشت که در حالیکه ایران به دنبال روابط عادی با تمامی دولت‌های قانونی و غیرمتخاصم است، هیچ‌گاه از نفت یا گاز درحکم یک اهرم فشار استفاده نکرده است. باید از مرندی پرسید که جایگاه صادرات انرژی در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران چیست؟ و آیا جز این است که جمهوری اسلامی ایران از صادرات انرژی برای گسترش ایدئولوژی خود و پیشبرد سیاست منطقه‌ای، و نیز حمایت از گروه‌های نیابتی بهره می‌گیرد؟

اظهارت مرندی و سایر مقام‌هایی که ادعا می‌کنند ایران می‌تواند در حل بحران انرژی اروپا نقش مهمی ایفا کند، با واقعیت‌های بازار انرژی و ظرفیت فعلی صنعت انرژی ایران در تضاد است. این اظهارات فقط مصرف داخلی دارند. باید به مقام‌های جمهوری اسلامی ایران خاطرنشان کرد که مسئله مهم و حیاتی برای اروپا، تامین گاز طبیعی مورد نیاز در زمستان پیش رو است. با توجه به قطع صادرات گاز طبیعی روسیه از طریق خط لوله نورد‌استریم ۱، بحران انرژی در این قاره وارد مرحله جدیدی شده است. ایران با کدام ظرفیت تولید و با کدام زیرساختار و تکنولوژی، در کوتاه‌مدت به اروپا گاز طبیعی صادر خواهد کرد؟ وزارت نفت برای حل مشکل افت فشار در میدان عظیم پارس جنوبی که تامین‌کننده ۷۰ درصد گاز طبیعی مورد نیاز در کشور است، چه اقدامی انجام داده است؟

اگر توافق احتمالی به امضا برسد، ایران فقط می‌تواند تامین‌کننده بخشی از نفت مورد نیاز اروپا باشد، و این امر در عرض یک یا دو هفته رخ نخواهد داد. کشورهای عمده تولیدکننده نفت نیز از بازگشت ایران به بازار خوشحال نخواهند بود. اگر ایران توانایی صادرات گاز طبیعی به اروپا را دارا است (که با توجه به آمار دولتی، چنین ظرفیتی در حال حاضر اصلا موجود نیست)، چرا تهران در صدد واردات گاز طبیعی از روسیه است؟ با توجه به اینکه قرارداد فعلی صادرات گاز طبیعی ایران به ترکیه در سال ۲۰۲۶ به پایان خواهد رسید، چرا وزارت نفت تاکنون نتوانسته است قرارداد فعلی را تمدید کند؟ 

با توجه به مشکلات متعدد صنعت انرژی ایران و فرا رسیدن پاییز و زمستان، باید شاهد افزایش دامنه خاموشی و قطع گاز واحدهای صنعتی در ایران باشیم. مقام‌های نظام باید به جای بازی با کلمات در مورد توانایی ایران برای حل بحران انرژی اروپا، شرایط لازم را برای ورود منابع مالی و تکنولوژی پیشرفته خارجی فراهم کنند. ایران در حال از دست دادن بازار منطقه‌ای انرژی است و در داخل نیز با مشکلات متعددی در بخش‌های نفت، گاز، وبرق روبه‌رو است، و حل این مشکلات هم بدون تغییر اساسی در سیاست خارجی و دیپلماسی انرژی میسر نخواهد بود.

 ختم سخن اینکه اگر زمستان برای اروپا برفی و سرد خواهد بود، با توجه به مشکلات متعدد صنعت انرژی، برای ایران هم آفتانی و گرم نخواهد بود.