توسعه میدان‌های مشترک نفت و گاز و افزایش ظرفیت تولید از این میدان‌ها، در ظاهر اولویت دولت‌ها در دو دهه اخیر در ایران بوده است. اما تداوم تحریم‌ها و فراهم نبودن شرایط لازم برای جذب منابع مالی و تکنولوژی، باعث شده است که ایران در اغلب موارد در تولید نفت و گاز از کشورهای همسایه عقب بماند و برنامه دولت‌های مختلف برای افزایش ظرفیت تولید در میدان‌های مشترک، نیز در حد شعار باقی بماند.

افزایش قیمت نفت و سرمایه‌گذاری عظیم عراق در میدان‌های نفتی، به ویژه در میدان‌های مشترک، باعث شد تا درآمد ارزی این کشور در ماه‌های گذشته به سرعت افزایش یابد. نمونه‌وار، در ماه گذشته مجموع صادرات نفت خام عراق بنا به آمار اولیه شرکت بازاریابی نفت عراق، ۱۰۱ میلیون و ۱۹۱ هزار و ۲۳۶ بشکه با درآمد ۱۱ میلیارد و ۵۰۵ میلیون دلار بوده است، و این در حالی است که جمهوری اسلامی ایران در همین بازه زمانی در صدد فروش نفت بیشتر به چین با تخفیف بوده است. روز سه‌شنبه، ۱۴ تیر ۱۴۰۱، شرکت ملی نفت ایران بر سر توسعه میدان مشترک آزادگان با چند شرکت و بانک داخلی به توافق رسید تا میزان تولید نفت در این میدان مشترک در کوتاه‌مدت افزایش یابد.

میدان مشترک آزادگان

میدان مشترک آزادگان با مساحت ۱۵۰۰ کیلومتر مربع، در ۸۰ کیلومتری غرب شهر اهواز واقع شده است. بر اساس آخرین محاسبات، میزان نفت در جای آن حدود ۳۲ میلیارد بشکه برآورد می‌شود، و ظرفیت تولید فعلی این میدان در حال حاضر ۱۹۰ هزار بشکه در روز است. این میدان، در جایگاه بزرگ‌ترین میدان نفتی ایران، در مجاورت مرز ایران و عراق قرار دارد. جواد اوجی، وزیر نفت ایران، در صفحه توییتری خود در مورد امضای قرارداد طرح توسعه میدان مشترک آزادگان نوشت: «برای نخستین بار در تاریخ صنعت نفت ایران، طرح توسعه یکپارچه میدان نفتی مشترک زادگان، با تامین مالی هفت میلیارد دلاری بانک‌های دولتی و خصوصی، هلدینگ‌های اقتصادی، و صندوق توسعه ملی و با هدف افزایش تولید این میدان به ۵۷۰ هزار بشکه در روز، عملیاتی خواهد شد.»

دی ماه گذشته، محسن خجسته‌مهر، مدیرعامل شرکت ملی نفت ایران، در مورد میدان آزادگان گفته بود که  بر اساس طرح توسعه میدان مشترک آزادگان، قرار است طرح توسعه میدان آزادگان تا اوایل سال ۱۴۰۲ تکمیل شود و  با تکمیل طرح توسعه این میدان، برداشت از آن به ۳۲۰ هزار بشکه در روز برسد. دولت  ابراهیم رئیسی از آغاز فعالیتش در جایگاه دولت سیزدهم، توجه به ظرفیت شرکت‌های داخلی در بخش نفت و گاز را اولویت خود قرار داده است. رئیسی در مراسم امضای «تفاهم‌نامه توسعه یکپارچه میدان مشترک نفتی آزادگان» گفت: «یکی از اهداف و دلایل اجرای اصلاحات اقتصادی، فراهم کردن زمینه برای جذب سرمایه در عرصه تولید است.» رئیسی تحقق هدف رشد هشت درصدی را در گرو افزایش سرمایه‌گذاری دانست و گفت: «کاری که امروز در نتیجه هم‌افزایی و کنار هم قرار گرفتن شرکت‌های بزرگ اقتصادی به عنوان پیشرانان اقتصاد برای اجرای طرح توسعه یکپارچه میدان مشترک نفتی آزادگان انجام شده، گام اول در ایجاد زمینه‌های جذب سرمایه در مسیر تولید و رشد اقتصادی است.»

در مورد تاریخچه توسعه میدان آزادگان، باید گفت که این میدان در اوایل دهه ۸۰ خورشیدی مجوز توسعه گرفت و شرکت ملی نفت با شركت ژاپنی اینپكس قرارداد منعقد کرد. با روی کار آمدن دولت احمدی‌نژاد و تغییر در سیاست خارجی ایران، شرکت ژاپنی به صورت دائم خواستار پاكسازی مین‌های در اطراف این میدان شد، و پس از مدتی قرارداد به هم خورد. با مشخص شدن ابعاد دشواری كار، میدان نخست به دو بخش شمالی-جنوبی تقسیم شد و یك طاقدیس با نام «یاران» هم در غرب از آن جدا شد. در سال ٨٩ و در سایه سیاست «نگاه به شرق» دولت احمدی‌نژاد، طرح توسعه میدان آزادگان به شركت ملی نفت چین سپرده شد. شش سال بعد، در پی تداوم تاخیر و بدقولی طرف چینی و اخراج پیمانکار آن، كار به «قرارگاه خاتم‌الانبیا» سپرده شد، اما خیلی زود مشخص شد كه توسعه این میدان آنقدرها هم سهل و آسان نیست.

اینک، در شرایطی كه اغلب نقشه‌های توسعه‌ای این میدان با MDP تفكیك‌شده شمالی-جنوبی طراحی‌شده و مدل توسعه بخش‌ها و ضریب پیشرفت كار متفاوت است، وزارت نفت كل میدان را یكپارچه تحت قراردادی به كنسرسیومی داده است كه شش بانك داخلی در آن عضویت دارند. 

برخی کارشناسان انرژی در ایران بر این باورند که بانک‌ها نمی‌توانند در طرح توسعه میدان عظیم آزادگان زیاد موثر واقع شوند و فقط می‌توانند تامین‌كننده منابع مالی برای این طرح توسعه باشند. حضور شش شركت E&p  (حوزه کسب ‌و ‌کار، اکتشاف، و تولید) هم در این كنسرسیوم به این معنا است  که شركت‌های فنی حاضر در این طرح توسعه، دارای منابع مالی مورد نیاز آن نیستند. بانك‌ها به چنین شرکت‌هایی به راحتی منابع مالی و وام نمی‌دهند، بلكه خودشان سهم بزرگ (٨٠ درصد) «كیك »را برمی‌دارند.٢٠ درصد سهم بانك‌ها هم قرار است به مردم فروخته شود.

بهمن‌ماه گذشته، عیسی نویری، سرپرست مدیریت پژوهش و توسعه شرکت نفت و گاز اروندان، از وجود برنامه مدونی برای افزایش برداشت و تولید نفت از میدان‌های مشترک با کشور عراق خبر داده بود. باید در نظر داشت که میدان نفتی آزادگان جنوبی از میدان‌های زیر مدیریت شرکت نفت و گاز اروندان است. اواخر فروردین گذشته، عبدالله عذاری، مدیرعامل شرکت نفت و گاز اروندان، با تاکید بر انجام تکالیف قانونی پیمانکاران راهبری تولید و نگهداری میدان نفتی آزادگان جنوبی، از تذکر جدی به پیمانکاران آن میدان خبر داد، زیرا این پیمانکاران طبق برنامه نتوانسته بودند طرح توسعه را پیش ببرند. عبدالله عذاری در مورد روند کاری پیمانکاران پروژه گفت که اگر پیمانکاران همچنان به اجرای تعهدات تعیین‌شده در پیمان و دستورالعمل‌های قانونی مربوطه بی‌توجه باشند، در این باره شرکت نفت و گاز اروندان پیگیری‌ قانونی انجام خواهد داد.

با توجه به اینکه تخمین زده شده است که کل ظرفیت تولید نفت در هر دو بخش آزادگان ۲۱۵ هزار بشکه در روز است، و با توجه به ظرفیت و قابلیت شرکت‌های دخیل در طرح توسعه میدان مشترک آزادگان، دو برابر کردن ظرفیت تولید نفت در این میدان با چالش جدی مواجه است. به نظر نمی‌رسد که منابع مالی و فنی این شرکت‌ها پاسخگوی تمام نیازهای میدان آزادگان باشد. عراق به راحتی توانسته است با شرکت‌های مهم انرژی برای توسعه میدان‌های نفت و گاز به توافق برسد. اما با توجه به تداوم تحریم‌ها و نبود برنامه مشخص و جامع نظام و دولت برای رسیدن به توافق اتمی، می‌توان پیش‌بینی کرد که ایران جز بهره‌گیری از ظرفیت احتمالی شرکت‌های داخلی، نتواند به راحتی از شرکت‌های خارجی برای توسعه میدان‌های مشترک، ویژه میدان مشترک آزادگان، بهره گیرد.

بدون منابع مالی و تکنولوژی پیشرفته شرکت‌های انرژی خارجی، افزایش ظرفیت تولید نفت و گاز در میدان‌های مشترک و در مجموع در همه میدان‌های نفت و گاز ایران که اکثرا به نیمه دوم عمر تولید خود رسیده‌اند، امکان‌پذیر نیست. لازمه جذب شرکت‌های خارجی در صنعت انرژی ایران نیز رفع تحریم‌ها و توافق جدید اتمی است؛ وگرنه ایران باید شاهد کاهش سهم خود در بازار انرژی باشد، و نیز شاهد عقب ماندن از کشورهای همسایه در میزان تولید نفت و گاز از میدان‌های مشترک؛ به ویژه میدان عظیم آزادگان.