چندین دهه است که شرکت‌های باربری در ترکیه کالاهایی را که در ایران کمیاب، نایاب یا گران است، به دست مشتریان خود در داخل ایران می‌رسانند. این شرکت‌ها افرادی را موسوم به «چترباز» استخدام می‌کنند و ضمن پرداخت هزینه رفت‌و‌برگشت آن‌ها، مبلغی را نیز در ازای این ‌کار به آنان می‌پردازند. این افراد که در گذشته اغلب لوازم آرایشی یا الکترونیکی با خود حمل می‌کردند، این روزها با چمدان‌های حاوی دارو راهی مرزهای ایران و ترکیه می‌شوند. 

با توجه به اینکه ایران در فهرست تحریم‌های ایالات متحده قرار دارد، معمولا شرکت‌های معتبر پستی و ارسال بار، به سختی محموله‌های افراد را برای ارسال به ایران می‌پذیرند. از این رو، بیشتر ایرانیان مقیم ترکیه بارهای خود را از طریق «تاجرهای چمدانی» که از قضا از ارسال پستی مقرون‌به‌صرفه‌تر است، ارسال می‌کنند.

با افزایش قیمت ارز در طول سال‌های گذشته، «تجارت چمدانی» که در اصطلاح عامیانه «چتربازی» هم نامیده می‌شود، کمتر شد، اما هنوز هم برخی از قشرهای جامعه به این کار مشغولند و از آن کسب درآمد می‌کنند.

آکسارای و منطقه لاله‌لی استانبول مرکز فعالیت شرکت‌های حمل‌و‌نقل است که امروزه «چترباز»ها را از دردسر خرید و فروش راحت کرده است و افرادی که به این کار مشغولند، با بردن وسایل از ترکیه به ایران و برعکس، کسب درآمد می‌کنند. مشتری دائمی چتربازها، «‌آنلاین‌شاپ»‌ها یا فروشگاه‌های اینترنتی‌اند. اما این کسب درآمد آنقدرها هم راحت نیست.

گفت‌وگو با چند تاجر چمدانی

آرمین، شهروند ایرانی، می‌گوید سال‌ها است که همراه با همسر خود به این کار مشغول است. او توضیح می‌دهد که ابتدا در سمت تکنیسین ساده در کارخانه‌ای مشغول به کار بود، اما دشوار شدن تامین هزینه‌های زندگی موجب شد که به این کار روی آورد.

از او خواستم توضیح دهد که چطور تجارت خود را گسترش داده است. او گفت:‌ «هر بار که به ترکیه سفر می‌کردم، معمولا دو هفته در منزل آشنایان یا پانسیون‌های ارزان‌قیمت می‌ماندم. اجناس خودم را از آکسارای می‌خریدم؛ جایی که مغازه‌های کوچک زیادی وجود دارند و جنس‌های آدیداس و نایک و... را با مارک تقلبی، به فروش می‌رسانند. اوایل این کار، زمانی که در دهه ۸۰ [خورشیدی] شروع به کار کردم، این موارد را نمی‌دانستم و به تولیدی‌ها می‌رفتم و لباس‌های تولید ترکیه را به ‌صورت عمده خریداری می‌کردم، اما حالا کمی وضعیت فرق کرده. دیگر مردم انتظار دارند پوشاک با برندهایی که برایشان تبلیغ می‌شوند، بپوشند و قیمت آن نیز مناسب قشر پایین و کم‌درآمد باشد.»

الهه، همسر آرمین، نیز ضمن تایید گفته‌های او، می‌گوید عاشق سفر است و این شغل را به همین دلیل دوست دارد و از وقتی که همراه با شوهرش کار می‌کند، وضعیت مالی‌شان خیلی بهتر شده است.

استارلینگ نداریم اما دارو می‌بریم

عبدالله، شهروند دیگر ایرانی، شرکت حمل‌و‌نقل و باربری دارد. او در پاسخ به این پرسش که آیا برای ایران ماهواره استارلینک و دارو هم می‌فرستید، گفت:‌‌ «تابه‌حال در بین همکاران ندیدم استارلینک به ایران فرستاده باشند، اما دارو می‌فرستیم. خودتان خبر دارید که یک سری از داروها در ایران پیدا نمی‌شود و ما از طریق چتربازها داروهایی مثل انسولین، داروهای بیماران تشنجی، اسپری برای افرادی که به آسم دچارند، یا دارو برای افراد مبتلا به دیابت و فشارخون، می‌فرستیم. خوشبختانه تا الان مشکلی پیش نیامده؛ چه در مرز ایران و چه در مرز ترکیه.»

«رفتار پلیس‌های ایران و ترکیه با ما اصلا خوب نیست»

از یک تاجر چمدانی دیگر که خود را متین معرفی می‌کند، پرسیدم که مشکلات این شغل چیست. او در پاسخ گفت:‌ «ببینید، یک عده از مردم که کار خلاف می‌کنند، مثلا اقدام به حمل مواد مخدر و قرص‌های غیرمجاز و.. کرده‌اند، به پای ما که از این طریق نان درمی‌آوریم تمام می‌شود. به همین دلیل، چه از طرف پلیس ایران و چه از طرف پلیس ترکیه، بدترین رفتارها با ما می‌شود.»

متین در ادامه افزود:‌ «ما چتربازها به همین پوشاک راضی‌ایم. با یک تیم به صورت دسته‌جمعی به سفر می‌رویم با هم نیز برمی‌گردیم. البته من دارو نیز می‌برم، اما خیلی احتیاط می‌کنم، چون ممکن است در گمرک مصادره شود و مجبور می‌شویم علاوه بر جریمه‌ای که پرداخت می‌کنیم، مبلغ [هزینه خرید] دارو را نیز به طرف بازگردانیم و خطرهای خاص خود را دارد و معمولا جز برای آشنایان که می‌دانم نیاز فوری دارند، این کار را انجام نمی‌دهم.»

متین در ادامه ضمن ابراز نگرانی و با اشاره به کمبود دارو، می‌گوید:‌ «در ایران بسیاری از افراد دسترسی به دارو ندارند. ما واقعا کار قاچاق دارو انجام نمی‌دهیم که سود هنگفت کنیم. مسئله خیلی فراتر از پول و این‌چیزها است. اتفاقا بعضا سر همین مسئله هم با ما بدترین برخوردها می‌شود که شان انسانی‌ما زیر سوال می‌رود. به جای اینکه جلو اختلاس‌کننده‌ها و افرادی را بگیرند که مواد مخدر به مقدار زیاد قاچاق می‌کنند، به ما گیر می‌دهند.»

ترکیه درصدد ساماندهی تجارت چمدانی است

ترکیه می‌خواهد با ساماندهی تجارت چمدانی، نخست به میزان دقیق صادرات اجناس دست یابد، و از طرفی نیز با ارائه تسهیلاتی مانند معاف کردن از مالیات برای افراد مشغول به این کار، به نوعی اقدام به جذب سرمایه کند.

بر این اساس، صادرات شامل کالاهای حمل‌شده با مسافر در نقاطی مانند زیتین بورنو، مرتر، بایرام‌پاشا و عثمان بی، به ویژه تجار لاله‌لی، از این پس از طریق صادرکنندگان خرد ثبت می‌شود، نه از طریق شرکت‌های باربری. با اصلاحیه مذکور، کلیه صادرات، به ویژه صادرات با مسافر و تجارت چمدان، رسمی می‌شود.

در چارچوب این سیاست، موسسه آمار ترکیه نیز روش محاسبه خود را تغییر داده است و تجارت چمدانی را نیز جزو آمار و ارقام صادرات به حساب می‌آورد.

با تغییری که تحت عنوان «به‌روزرسانی» ایجاد شد، هزینه‌های گردشگری سلامت، هزینه‌هایی که دانشجویان می‌پردازند، هزینه‌های کارت‌های اعتباری و داده‌های تجارت چمدان، نیز در درآمد گردشگری لحاظ شد و با این روش محاسبه، درآمدهای گردشگری سالانه میانگین ​​۲۰ درصد افزایش یافت. به این ترتیب، درآمد «روی کاغذ» این کشور از گردشگری در بازه زمانی ۹ ماهه امسال، از ۲۰ میلیارد دلار به ۳۵ میلیارد دلار افزایش یافت.

شاید در نگاه کلی به نظر برسد که تجارت چمدانی با توجه به کوچک بودن حجم صادرات آن، بی‌اهمیت باشد. اما نباید فراموش کرد که این نوع تجارت، بخش مهمی از کسب‌وکار مرزنشینان و اقشار کم‌درآمد جامعه است، و البته زاییده بحران اقتصادی در ایران، که پیامد سیاست‌ها و اقدامات مقام‌های جمهوری اسلامی است.