همزمان با آغاز به کار هفته کتاب در ایران، خبر جمع‌آوری کتابی که پیش از این از سوی وزارت ارشاد مجوز نشر گرفته بود و بارها نیز تجدید چاپ شده بود، شگفتی اهالی قلم و نشر را در پی داشت. این شگفتی زمانی تشدید شد که خبر، از سوی اتحادیه ناشران و کتابفروشان تهران اعلام شد.

 اتحادیه ناشران و کتابفروشان تهران سابقه‌ای درازدامن در فعالیت صنفی در عرصه فرهنگ دارد. این نهاد در سال ۱۳۳۶ تاسیس شد و از این منظر، یکی از قدیمی‌ترین نهادهای صنفی این عرصه به شمار می‌رود.  

در اطلاعیه‌ای که این اتحادیه در روز ۱۹ آبان در کانال تلگرامی خود قرار داد و خبرگزاری ایسنا نیز آن را منتشر کرد،‌ آ‌مده است:

«طبق اطلاع واصله، تعلیق مجوز کتاب‌های نویسنده «یووال نوح هراری» به شرح ذیل است:

 «انسان خردمند» ترجمه نیک گرگین
«انسان خداگونه» ترجمه زهرا عالی
«ساپی ینس» ترجمه محسن مینوخرد
«بیست و یک آموزه برای قرن بیست و یکم» ترجمه سودابه قیصری
«پول(سرمایه)» ترجمه مهدی نمازیان

در ادامه این اطلاعیه و بدون ذکر منبع خبر لغو مجوز، به مخاطبان اطلاعیه هشدار داده شده است که این اطلاعیه برای «پيشگيري از هرگونه پيگرد احتمالی حاصل از خريد و فروش»این آثار، منتشر شده است.

پیش از این نیز این نهاد صنفی در روز ۱۱ آبان اطلاعیه‌ای به همین شکل منتشر کرد و اطلاع داد که کتاب «ناپاکزاده استانبول» نشر «آسیم» و نشر «فرهنگ نشر نو» و کتاب «شرم» نشر«نیماژ» و نشر «مروارید» لغو مجوز شده است.  در آن اطلاعیه نیز اتحادیه ناشران اعلام نکرد که خبرش را از چه منبعی به‌دست آورده است و کدام نهاد، چنان دستوری را صادر کرده است.
اداره کتاب وزارت ارشاد نیز که متولی اصلی اعطا یا لغو مجوز کتاب است، تا کنون درباره این خبر واکنشی نشان نداده است.

اقبال به کتاب‌های یوال نوح هراری

یوال نوح هراری که دکترای تاریخ خود را از دانشگاه آکسفورد گرفته است و هم‌اکنون استاد تاریخ دانشگاه بیت‌المقدس است، از دو سال قبل و با انتشار کتاب «انسان خردمند»از سوی «نشرنو» به جامعه کتابخوان ایرانی شناسانده شد. آن کتاب، تا پیش از اعلام لغو مجوز آن، ۱۲ بار تنها از سوی نشر نو تجدید چاپ شد، و در عین حال، زمزمه‌های لغو مجوز آن از مدت‌ها پیش بر سر زبان‌ها بود؛ چنان که در نمایشگاه کتاب سی‌ودوم، از عرضه این کتاب در غرفه «نشر نو» جلوگیری به عمل‌آمد و اعلام شد که ناشرانی که آثار این نویسنده و مورخ اسرائیلی را منتشر کرده‌اند، نمی‌توانند آن را در نمایشگاه عرضه کنند.

پس از انتشار و فروش بالای کتاب نخست، «نشر نو» به سراغ کتاب دیگر هراری رفت که «انسان خداگونه»نام داشت.  کتاب دوم هراری نیز با اقبال عمومی فراوان روبه‌رو شد و در فرصتی کوتاه، به چاپ چهارم رسید.
«نشرنو» در معرفی نویسنده‌هایی از این دست به جامعه کتابخوان ایران، فضل تقدم دارد. چنان که در سال‌ ۱۳۶۳، آلوین تافلر را با کتاب «موج سوم» و با برگردان فارسی خانم شهیندخت خوارزمی به جامعه کتابخوان معرفی کرد. آن کتاب نیز تا کنون ۲۶ بار تجدید چاپ شده است. بعدها، کتاب‌های دیگر این نویسنده هم از سوی خانم خوارزمی برگردان فارسی شد و با اقبال بالایی روبه‌رو شد.به همین سیاق، این ناشر کتاب‌های دیگر نویسندگانی را که به نوعی آینده‌پژوهی در حیطه کاری‌ آنهاست، منتشر می‌کند.

 ناشران دیگر اما به «نشر نو» فرصت ندادند تا نام خود را به عنون پیشگام همه ترجمه‌های هراری معرفی کند و خود به سراغ کتاب سوم هراری با عنوان «۲۱ درس  برای قرن بیست‌ و یکم» رفتند. برگردان فارسی این اثر که هراری آن را اواخر سال ۲۰۱۸ منتشر کرده بود، از سوی «نشر پارسه» به بازار کتاب ایران عرضه شد. 

دلیل لغو مجوز کتاب‌های‌ هراری چیست؟

تا لحظه نگارش این نوشته هیچ دلیل قانع‌کننده‌ای ارائه نشده است و حتی هیچ مرجع قابل اتکایی از سوی وزارت ارشاد و اداره کتاب این وزارتخانه، سخنی و اطلاعیه‌ای در لغو مجوز و دستور جمع‌آوری کتاب‌های هراری منتشر نکرده است. پیش از این، در زمان برگزاری سی و دومین دوره نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران در اردیبهشت‌ماه امسال، از سوی ایوب دهقان‌کار، مشاور معاون فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی،اعلام شد که مجوز کتاب لغو شده است، اما آن خبر یک روز بعد از سوی محمدجواد مرادی‌نیا، مدیرکل اداره کتاب، «نادرست» اعلام شد.  اگرچه کتاب را به نمایشگاه راه ندادند و ناشر اجازه نیافت تا مانند سال قبل، کتاب را در غرفه‌اش عرضه کند، ولی به گفته دست‌اندرکاران وزارت ارشاد، کتاب هراری بیشترین جست‌و‌جو را، ‌آن هم با فاصله زیاد نسبت به سایر کتاب‌ها، در سامانه جست‌و‌جوی کتاب نمایشگاه سی و دوم کتاب داشت، که از کنجکاوی جامعه کتابخوان ایران نسبت به آن اثر خبر می‌دهد.

تا کنون چندین گمانه برای لغو مجوز این کتاب مطرح شده است، اما اغلب آن‌ها با آیین‌نامه‌ ضوابط نشر کتاب وزارت ارشاد همخوانی ندارد.

از جمله، گفته‌اند که نویسنده کتاب اسرائیلی است، یا استاد دانشگاه اسرائیل است، و یا حتی همجنس‌گراست؛ اما هیچ یک از این دلایل نه با منطق کار نشر و کتاب و ممیزی در ایران همخوانی دارد، نه در آیین‌نامه ضوابط نشر کتاب در این زمینه‌ها ممنوعیتی ذکر شده است. در واقع، آیین‌نامه، شخصیت نویسنده را از محتوای اثر جدا کرده‌است؛ هرچند، در مواردی دیگر و بر خلاف آیین‌نامه، به برخی نویسنده‌ها و آثارشان (به دلیل نکته‌هایی مرتبط با شخصیت یا باورها و فعالیت‌های اجتماعی نویسنده) مجوز انتشار نمی‌دهد.

شاید یک دلیل دیگر هم برای لغو مجوز این کتاب وجود داشته باشد و‌ آن، عبارت است از دو بند که در ماده ۴ آیین‌نامه «اهداف، سیاست‌ها و ضوابط نشر کتاب»مصوب دولت محمود احمدی‌نژاد آمده است. 

در بند یک آن آیین‌نامه آمده است:«تبلیغ و ترویج الحاد و اباحه‌گری، انکار یا تحریف مبانی و احکام اسلام و مخدوش‌کردن چهره شخصیت‌هایی که از نظر دین اسلام محترم شمرده می‌شوند و تحریف وقایع تاریخی دینی که مآلاً به انکار مبانی دین منجر شود.»

 در بند هشت آن آیین‌نامه نیز اشاره شده است به ممنوعیت انتشار کتاب‌هایی که به «ترویج مادی‌گرایی فلسفی و اخلاقی و سبک‌های زندگی مخالف ارزش‌های اسلامی و اخلاقی» می‌پردازند.

کتاب «انسان خردمند» نوح‌ هراری، به صراحت نظریه تکامل انسان داروین را دستمایه کار خود قرار داده است و نگاهی ماتریالیستی و مادی‌گرایانه به تاریخ بشر و اصولا خلقت انسان دارد و از این منظر، با روایت‌هایی که در کتاب‌های «مقدس» چون تورات، انجیل و قرآن درباره «آدم ابوالبشر» به عنوان «نخستین انسان» آمده است، تضادی اساسی دارد.

اما پیش از این کتاب هم آثار بسیاری در این زمینه منتشر شده است و حتی کتاب نظریه تکامل داروین نیز ترجمه شده و در دسترس است.  وزارت ارشاد به تمامی آن آثار مجوز انتشار داده است، و حتی آثار کارل مارکس نیز در ایران ترجمه و منتشر شده است. بنابر این، این مدعا را نیز نمی‌توان پذیرفت.

بر چنین بنیانی، باید همچنان منتظر ماند تا وزارت ارشاد رسما موضع خود را در قبال این کتاب اعلام کند. اما فارغ از آن که این نظر اعلام شود یا نه، جامعه کتابخوان ایران به طرق دیگری آن کتاب را به دست خواهد آورد و مطالعه خواهد کرد. حتی اعلام شده است که روز آخر آبان ماه، نشست نقد و بررسی این کتاب در جهاد دانشگاهی دانشگاه تهران، با حضور برخی کارشناسان برگزار خواهد شد. چنین اقدامی، از حساسیت‌های جامعه دانشگاهی به مباحثی از این دست، نشان دارد.