درحالی‌که رسانه‌های دولتی به‌تناوب ادعای افزایش صادرات پسته ایران به کشورهایی مثل روسیه را مطرح می‌کنند، گزارش‌های آماری گمرک و اتاق بازرگانی ایران نشان می‌دهد که سهم ایران از بازار پسته جهان که تا چند سال پیش ۵۰ درصد بود، حالا به کمتر از ۱۸ درصد کاهش یافته است.

پسته در کنار زعفران و فرش، مهم‌ترین کالاهای غیرنفتی ایران‌اند که صادراتشان افزایش درآمدهای غیرنفتی را به دنبال دارد. با این حال، در نتیجه مدیریت ناکارآمد دولت‌های مختلف جمهوری اسلامی، هر سه محصول طی سال‌های اخیر موقعیت خود را در بازارهای جهانی از دست دادند و تولید داخلی آن‌ها نیز با چالش‌هایی مواجه شد.

خبرگزاری دولتی ایرنا، روز جمعه ۲۶ آبان، در گزارشی با عنوان «زمینه صادرات پسته فارس به روسیه فراهم شد»، ضمن اینکه این شائبه را ایجاد کرد که تاکنون پسته ایران به روسیه صادر نشده بود، ارسال ۲۰ تن پسته سروستان به این کشور را خبری دارای اهمیت جلوه داد.

درحالی‌که بررسی‌ آمار صادرات پسته ایران در شش ماه نخست امسال و مقایسه آن با سال‌های گذشته، وضعیت وخیم صادرات این محصول غیرنفتی را آشکار می‌کند.

بر مبنای گزارش گمرک، درآمد ایران از محل صادرات پسته در شش ماه نخست سال جاری، ۱۳۷ میلیون دلار بود. این مبلغ ۱۱ درصد ارزش کل صادرات محصولات کشاورزی و ۰.۷۵ درصد ارزش کل صادرات غیر‌نفتی را شامل می‌شود. میزان وزن پسته‌ صادراتی نیز ۲۰ هزار تن اعلام شد.

پنج کشور روسیه، آلمان، امارات‌ متحده عربی، هند و قرقیزستان، به ترتیب مهم‌ترین خریداران پسته ایران در بازار جهانی بودند و بیشترین پسته ایران نیز از گمرکات مشهد، رفسنجان، سیرجان، غرب تهران، کرمان، شهید رجایی و جلفا به کشورهای دیگر صادر شده‌اند.

صادرات پسته در نخستین ماه پاییز سال جاری نیز روند کاهشی داشت و به گفته حسین رضایی، دبیر انجمن پسته ایران، به‌رغم تولید خوب پسته، میزان صادرات مهرماه نسبت به ماه مشابه سال قبل تا ۵۰ درصد کاهش یافت.

پیش‌تر مهدی طبیب‌زاده، رئیس اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی استان کرمان، گفته بود که میزان صادرات پسته ایران در سال ۱۴۰۱ حدود ۵۰۰ میلیون دلار بود که این رقم کاهش ۵۰ درصدی نسبت به سال قبل از آن را نشان می‌دهد.

حتی اگر میزان صادرات پسته ایران در شش ماه دوم سال جاری به اندازه شش ماه سال اول باشد، به معنای این است که روند کاهش صادرات همچنان ادامه دارد و میزان آن در سال جاری به حدود نصف سال قبل می‌رسد.

ایران تا سال ۲۰۰۰ میلادی حدود ۸۰ درصد بازار پسته جهان را در دست داشت، اما قدرت خود را به‌تدریج از دست داد. در سال ۲۰۱۷ ایران و آمریکا تقریبا سهم مشترکی از بازار پسته جهان داشتند. با این حال، کفه ترازو به سمت آمریکا سنگینی می‌کرد، زیرا در این سال، ایران حدود ۲۲۵ هزار تن و آمریکا حدود ۲۷۵هزار تن پسته صادر کردند. سهم ایران در ۲۰۲۲ به نصف این مقدار رسید و آمریکا صادراتش را تا دو برابر افزایش داد. با این حساب، اینک حدود ۵۶ درصد تولید جهانی پسته در آمریکا و تنها ۱۸ درصد آن در ایران است.

اتفاق مشابهی که درباره زعفران و فرش دستباف ایران نیز رخ داد و با کاهش صادرات محصولات ایرانی، رقبا بازارهای جهانی را تصاحب کردند.

پیش‌تر حبیب‌الله مظفری، مشاور مدیریت صادرات زعفران، گفته بود که در حال حاضر پنج کشور اسپانیا، چین، افغانستان، امارات متحده عربی و هنگ‌کنگ فعالانه به عرصه تولید و صادرات زعفران وارد شده‌اند. همچنین چین و افغانستان هم در عرصه تولید زعفران مطرح‌اند و کشورهای اسپانیا، امارات متحده عربی و هنگ‌کنگ نیز در زمینه فروش و بازاریابی زعفران فعالیت می‌کنند.

داده‌های گمرک نشان می‌دهد در ۱۰ ماه ابتدای سال گذشته، ۱۷۸ تن زعفران صادر شد که با کاهش ۱۷ درصدی نسبت به سال ۱۴۰۰ همراه بود. این رقم در شش ماه نخست سال جاری به حدود ۷۲ تن رسید، اما رسانه‌های دولتی ادعای افزایش صادرات آن را مطرح کردند.

همین وضعیت درباره فرش دستباف ایران نیز مصداق دارد. اسماعیل چمنی، رئیس اتحادیه تولیدکنندگان و بافندگان فرش تبریز، به‌تازگی از تعطیلی بیشتر کارگاه‌های تولید فرش در این شهر به دلیل افزایش قیمت مواد اولیه خبر داد و گفت کشورهایی مانند چین، پاکستان و هند بازارهای فرش صادراتی ایران را در دست گرفته‌اند.

این فعال اقتصادی همچنین گفت که «تا چند سال پیش صادرات فرش ایران حدود دو میلیارد دلار در سال بود، اما اکنون به سالانه ۴۰ میلیون دلار رسیده است».

طی سال ۲۰۲۲، کشورهای هند با ۳۱۰ میلیون دلار و سهم حدود ۳۰.۳ درصد از کل صادرات فرش، چین با ۹۳.۱ میلیون دلار و سهم حدود ۹.۱ درصد از کل صادرات فرش و مصر با ۸۹.۸ میلیون دلار با سهم حدود ۸.۸ درصد از کل صادرات، سه کشور عمده در صادرات فرش دستباف بودند.

همچنین نپال با سهم حدود ۸.۳ درصد، پاکستان با سهم حدود ۷.۷ درصد و ایران با سهم ۷.۴ درصد از کل صادرات فرش دستباف جهان در رتبه‌های بعدی قرار گرفتند. به‌عبارت‌دیگر ۷۱.۵ درصد از کل صادرات فرش دستباف جهان را این شش کشور تامین می‌کنند.

این در حالی است که آمارها نشان می‌دهد ایران در سال ۲۰۱۱، حدود ۲۵.۵ درصد از عرضه فرش دستباف در بازارهای جهانی را به خود اختصاص داده بود که بیشترین متوسط سهم سالیانه جهانی از بازار فرش محسوب می‌شد، ولی اینک سهم ایران از صادرات فرش دستباف کاهش یافته و از ۲۵.۵ درصد به ۷.۴ درصد رسیده است.

مدیریت ناکارآمد، سخت‌گیری‌های گمرکی، تحریم‌ها و نبود امکان بازگشت درآمدهای ارزی به کشور در کنار امتناع دولت از تولید داخلی، از مهم‌ترین دلایل کاهش صادرات محصولات‌ غیرنفتی‌اند.