آثار و بناهای تاریخی که بخش عمده‌ای از هویت ملی ایرانیان را بازنمایی می‌کنند، این روزها به دلایل مختلف از جمله بی‌اعتنایی دولت‌ و مرمت‌های غیراصولی و غیرکارشناسی در معرض تخریب و نابودی فزاینده قرار گرفته‌اند. در این میان، وضعیت برخی بناها و آثار تاریخی اضطراری است و به مرمت و رسیدگی جدی نیاز دارند.

وزارت میراث فرهنگی، صنایع‌ دستی و گردشگری به‌رغم هشدار و توصیه کارشناسان، از تهیه فهرست میراث در خطر ایران خودداری می‌کند. در غیاب چنین فهرستی، به‌طور دقیق مشخص نیست خطر تخریب و نابودی چه تعداد از آثار تاریخی ایران را تهدید می‌کند. با این حال، گزارش‌های کنشگران میراث فرهنگی نشان می‌دهد که در هر استان ایران، ده‌ها اثر تاریخی در معرض خطر وجود دارد. شمار این آثار در استان‌هایی مانند خراسان رضوی به صدها مورد می‌رسد.

آن‌طور که سید جواد موسوی، مدیرکل میراث فرهنگی استان خراسان رضوی، می‌گوید، بالغ بر نیمی از آثار تاریخی این استان در وضعیت اضطراری قرار گرفته‌اند و به مرمت نیاز دارند.

داده‌های آماری از وجود بیش از یک هزار و ۶۷۰ اثر و بنای تاریخی در خراسان رضوی خبر می‌دهد. قرار گرفتن نیمی از آثار خراسان رضوی در وضعیت اضطرار به معنای آن است که وضعیت دست‌کم ۸۳۰ اثر اکنون از مرحله بحرانی عبور کرده‌ است.

مدیران میراث فرهنگی همواره نبود اعتبار و بودجه کافی را مانع اصلی مرمت آثار تاریخی عنوان می‌کنند. مدیرکل میراث فرهنگی خراسان رضوی نیز در گفت‌وگو با روزنامه شهرآرا، این موضوع را تکرار کرد و گفت که طی سال ۱۴۰۲، تنها ۶۷ بنای تاریخی در این استان مرمت شد. او همچنین خبر داد که اعتبارات امسال هنوز تخصیص نیافته‌اند و به همین دلیل مقایسه میزان اعتبار سال جاری با سال گذشته فعلا امکان‌پذیر نیست.

خودداری دولت از تخصیص اعتبار مرمت آثار تاریخی امسال در حالی از زبان یک مدیر دولتی افشا می‌شود که تا پایان سال جاری کمتر از سه ماه زمان باقی است.

به گفته موسوی، اعتبارات اندک میراث فرهنگی در برابر تعداد زیاد آثار تاریخی و خودداری مالکان سازمانی و دولتی از اجرای وظایفشان موانع مرمت آثار تاریخی‌اند.

خبرگزاری دولتی ایرنا، اردیبهشت ۱۴۰۲، از قول همین مدیر نوشته بود که تخصیص «اعتبارات خوب» برای مرمت آثار تاریخی از مصوبات سفر ابراهیم رئیسی به استان خراسان رضوی بود. او حالا می‌گوید: «برای مرمت آثار تاریخی این استان به مشارکت مردم و افراد خیر نیاز داریم.»

نگهداری، مرمت و محافظت از آثار و بناهای تاریخی در حیطه وظایف دولت‌ها است اما مقام‌های میراث فرهنگی به‌تناوب از نیکوکاران و علاقه‌مندان هویت تاریخی و ملی ایران می‌خواهند برای بازسازی آثار تاریخی به دولت کمک کنند. وزارت میراث فرهنگی هم در طرح جدیدی با عنوان «انجمن خیران میراث فرهنگی» در تلاش است بار مالی مرمت و نگهداشت آثار و بناهای تاریخی را بر دوش مردم بگذارد. این انجمن که به گفته مدیرکل میراث فرهنگی خراسان رضوی، «دستورالعمل کشوری» دارد، تاکنون مرمت برخی آثار در نقاط مختلف از جمله مشهد را برعهده گرفته است.

به گفته این مقام دولتی تاکنون بیش از ۳۰ فرد نیکوکار در مرمت بیش از ۴۰ اثر تاریخی به میراث فرهنگی خراسان رضوی کمک کرده‌اند. اکنون نیز ساختمان قدیمی بیمارستان امام رضا، خانه مجتهدی نیشابور، پل سالار رشت خوار و مسجد جامع نیشابور با کمک‌های افراد نیکوکار در حال مرمت است.

به‌رغم اینکه طبق آمار دولتی‌ها، مشارکت نیکوکاران در بازسازی و مرمت آثار تاریخی به میزان قابل‌توجهی رسیده است، بازهم خطر تخریب و نبود اعتبار کافی بناهای تاریخی را تهدید می‌کند. قنات قصبه گناباد، بافت تاریخی نیشابور، مسجد جامع سبزوار و آثار تاریخی سرخس تنها برخی از یادگارهای تاریخی در معرض خطر ایران در استان خراسان رضوی‌اند.

قنات قصبه گناباد

کهن‌ترین و عمیق‌ترین کاریز جهان که پیشینه آن به دوران هخامنشیان بازمی‌گردد و دانش علمی بالای ایرانیان در دو هزار و ۵۰۰ سال پیش را به نمایش می‌گذارد، پس از دخالت‌های انسانی دو سال پیش، حالا با گسترش ساخت‌وسازهای بی‌رویه در حریم آن با خطر نابودی مواجه است.

کاریز گناباد یا قنات قصبه یک شاهکار باستانی منحصربه‌فرد است که بازدید از آن نه‌تنها برای گردشگران جذاب است که مهندسان سراسر دنیا نیز برای واکاوی اسرار نهفته در این سازه مهندسی مشتاق‌اند. این کاریز که نمونه‌ موفقی از دانش، فناوری و مدیریت منابع آبی است، حدود ۳۳ کیلومتر طول دارد، عمق آن حدود ۳۰۰ متر است و میزان آبدهی‌اش از ۱۳۰ لیتر در ثانیه فراتر می‌رود.

هیئت‌امنای قصبه گناباد در تابستان ۱۴۰۰ به بهانه‌ جلوگیری از گرفتگی و پس زدن آب در طول مسیر، مظهر این قنات باستانی (محل خروج آب قنات) را با خاک پر کردند. این اقدام اعتراض فعالان میراث فرهنگی و شهروندان گنابادی را در پی داشت.

تخریب مظهر قنات در حالی صورت گرفت که این بخش به عنوان تداعی عینی آبدهی و ثمربخشی قنات نه‌تنها برای گردشگران جاذبه‌های تاریخی بلکه برای مهندسانی که روی این سازه مهندسی منحصربه‌فرد دو هزار و ۵۰۰ ساله مطالعه و پژوهش می‌کردند، اهمیت بسیار زیادی داشت.

حدود دو سال پس از تخریب مظهر قنات قصبه، حمیدرضا محمودی قوژدی، رئیس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی گناباد، در مورد ساخت‌وسازهای غیرمجاز در حریم قنات قصبه گناباد هشدار داد و گفت: «از زمان ثبت جهانی این اثر تاکنون بیش از ۱۰۰ مورد ساخت‌وساز غیرمجاز در حریم این سازه باستانی شناسایی شده است». این مدیر دولتی در عین‌ حال اذعان کرد که شمار ساخت‌وسازهای غیرمجاز در حریم کاریز قصبه بیش از این‌ها است.

مسجد جامع سبزوار

پیشینه تاریخی مسجد جامع سبزوار به دوران سربداران در قرن هشتم هجری می‌رسد. این اثر تاریخی که در فهرست میراث ملی نیز ثبت ‌شده، اکنون به دلیل وجود چندین رشته قنات کهن راه‌گم‌کرده زیر شهر سبزوار حسابی رطوبت‌زده شده است و در معرض تخریب قرار دارد.

فعالان محلی می‌گویند اجرای طرح‌های مختلف عمرانی، ساخت‌وسازهای شهری و احداث شبکه فاضلاب طی سال‌های اخیر موجب انسداد مسیر برخی قنات‌های قدیمی شهر شده و آب‌های سرگردان زیر شهر را که می‌توانستند فضای سبز این شهر کویری را سیراب کنند،‌ به تهدیدی برای حیات شهر و به ویژه بافت تاریخی مرکزی آن تبدیل کرده است. حالا بافت تاریخی سبزوار به ویژه محدوده مسجد جامع بیش از دیگر مناطق شهر در معرض آسیب این قنات‌ها قرار دارد.

هویت تاریخی نیشابور در خطر تخریب

شهر تاریخی نیشابور به دلیل وجود آثار کهن و نیز وجود آرامگاه‌ شاعران بزرگی مانند عطار و خیام یکی از مهم‌ترین شهرهای فرهنگی ایران است. تاکنون بیش از ۴۰۰ بنا، تپه، محوطه و اثر تاریخی در این شهرستان شناسایی‌ شده که از این تعداد بیش از ۱۰۰ مورد در فهرست آثار ملی ثبت شده‌اند. با این حال به گواهی فعالان فرهنگی، آثار تاریخی این شهر به دلیل بی‌اعتنایی و ناکارآمدی مسئولان محلی در حال نابودی است.

بر مبنای گزارش خبرگزاری ایسنا، از ۷۰ خانه قدیمی و تاریخی نیشابور اینک نیمی از آن‌ها پابرجا است و خطر تخریب نیم دیگر آن‌ها را نیز تهدید می‌کند. کما اینکه طی یک سال اخیر، عمارت امین اسلامی این شهر تخریب شد.

فعالان میراث فرهنگی می‌گویند از میدان امام تا میدان خیام نیشابور یک محور تاریخی و گردشگری است و ده‌ها اثر ثبتی از جمله بازار، مسجد، رباط، کاروانسرا، خانه و آب‌انبار در آن واقع است؛ بنابراین محافظت از این محور اهمیت مضاعف دارد و هیچ خودرویی نباید از آن عبور کند. در حالی که به‌رغم هشدارهای مداوم کارشناسان، تمام بار ترافیکی شهر نیشابور روی همین خیابان سوار است و خودروها حتی از داخل باغ ایرانی هم تردد می‌کنند.

پیش‌تر نیز مرمت غیراصولی و سنگفرش شدن محوطه مسجد جامع نیشابور خبرساز شده بود.

نیشابور در کنار اصفهان و شیراز از شهرهای پایدار ایران در سازمان یونسکو محسوب می‌شود و طبق ضوابط، باید ملاحظات شهرهای پایدار درباره آن اجرا شود اما دخالت‌های انسانی در حریم تاریخی و ساخت‌وسازهای بی‌رویه در حال بلعیدن هویت تاریخی شهری است که در متون تاریخی از آن به عنوان «ابرشهر» یاد شده است.

هجوم ریزگردها به آثار تاریخی سرخس

سید مجید حسینی، مدیرکل میراث فرهنگی شهرستان سرخس، اوایل‌ آذرماه به خبرگزاری ایسنا گفت که ریزگردها به چالش اصلی حفظ و نگهداری آثار تاریخی این شهرستان تبدیل شده‌اند و آن‌ها را در معرض خطر جدی قرار داده‌اند.

شهرستان سرخس در استان خراسان رضوی در مجموع ۴۴ اثر تاریخی ثبتی در خود جای داده است. به گفته مدیرکل میراث فرهنگی این شهرستان، از این میان تنها دو بنای تاریخی بابا لقمان و رباط ردیف اعتباری مستمر دارند و بودجه مرمت باقی بناها و آثار تاریخی باید از ردیف بودجه اعتبارات اضطراری تامین شود. آن‌طور که این مدیر دولتی می‌گوید، اعتبارات اضطراری نیز در مقایسه با تعداد آثار تاریخی و وضعیت آن‌ها «بسیار ناچیز» است.

به گفته مدیرکل میراث فرهنگی سرخس، طوفان‌های شن ماه‌های اخیر به آثار تاریخی این شهر از جمله رباط شرف آسیب وارد کرده؛ به‌ طوری‌ که در اثر انباشت حجم زیادی از شن و ماسه، بقایای این محوطه تاریخی مدفون شده است و بدنه و برخی طاق‌های بنا نیز ریزش کرده‌اند. همچنین وقوع بیش از ۲۰ طوفان شن طی یک سال در سرخس، آثار مخرب و فرساینده‌ای بر روی تزئینات معماری این اثر تاریخی باقی گذاشتند.

حسینی گفت: «تزئینات رباط شرف به گچبری‌ها و کتیبه‌های آن محدود نیست و تقریبا تمامی جرزها و دیوارهای آن‌ که با شیوه‌های مختلف آجرکاری ساخته شده‌اند و به عنوان قسمت مهمی از تزئینات رباط محسوب می‌شوند، در معرض خطر و آسیب‌های جدی ناشی از طوفان‌ها قرار دارند.»

این مدیر دولتی در ادامه گفت که اصلا بعید نیست کل این بنا طی سال‌های آینده در اثر طوفان‌های شن نابود شود. او پیش‌تر نیز گفته بود که حدود ۱۵ تا ۲۰ درصد از بافت تاریخی شهرستان سرخس باقی مانده و قسمت‌های دیگر طی سال‌های گذشته تخریب شده است.

رباط شرف علاوه بر ثبت در میراث ملی، در پرونده زنجیره‌ای کاروانسراهای ایران در فهرست آثار جهانی یونسکو نیز به ثبت رسیده است. این کاروانسرا به لحاظ معماری و تزئینات آن منحصربه‌فرد قلمداد می‌شود.

آثار تاریخی نیشابور، بناهای تاریخی سرخس، مسجد جامع سبزوار و کاریز گناباد تنها چهار مورد از ده‌ها اثر تاریخی در معرض خطر استان خراسان رضوی‌اند. این استان شمار زیادی از آثار باستانی ایران را نیز در خود جای داده است که هر یک از آن‌ها گوشه‌ای از فرهنگ، تمدن و هویت ملی ایران را بازنمایی می‌کنند. خطر تخریب و نابودی اکنون این آثار باستانی را تهدید می‌کند.

تخریب آثار تاریخی و باستانی در جمهوری اسلامی چنانچه گفته شد، یا به دلیل مرمت‌های غیراصولی یا در پی بی‌اعتنایی و نبود اعتبار لازم تشدید می‌شود اما نتیجه در هر دو مورد یکسان است.

فعالان میراث فرهنگی بارها هشدار داده‌اند که عملیات تخریب آثار تاریخی به خصوص محوطه‌ها و بناهای باستانی ایران در جمهوری اسلامی به صورت هدفمند و سازمان‌یافته انجام می‌شود.

پیش‌تر روح‌الله رحیم‌پور، پژوهشگر تاریخ، به ایندیپندنت فارسی گفته بود: «از نگاه مسئولان جمهوری اسلامی، تمدن باستانی ایران با قدمت چند هزارساله نوعی مانع برای ایجاد تمدن اسلامی موردنظر آنان به حساب می‌آید و در نتیجه، از بعد از شکل‌گیری جمهوری اسلامی بارها تخریب آثار باستانی ایران را شاهد بوده‌ایم.»

به گفته او، علاوه بر این دشمنی، برخی مسئولان میراث فرهنگی جمهوری اسلامی تعهد و تخصص لازم را هم ندارند که نتیجه آن چیزی است که هر روز در حوزه میراث فرهنگی می‌بینیم.