در نخستین سال ثبت جهانی جشن سده در فهرست میراث معنوی سازمان یونسکو و در حالی‌ که انتظار می‌رفت این جشن امسال نسبت به سال‌های قبل، با شکوه بیشتری برگزار شود، خبر رسید که آیین باستانی و ملی جشن سده در یکی از اصلی‌ترین خاستگاه‌های آن یعنی کرمان برگزار نمی‌شود.

خبرگزاری میراث آریا، ارگان خبری وزارت میراث فرهنگی، از برگزاری این جشن در استان‌های یزد و خراسان جنوبی خبر داد و اعلام کرد این مراسم «به احترام شهدای حادثه تروریستی کرمان» در این شهر برگزار نمی‌شود. سیروس نیکبخش، رئیس انجمن زرتشتیان کرمان، نیز در اطلاعیه این خبر را تایید کرد و گفت که آیین جشن سده در کرمان «در راستای همدردی با خانواده‌های داغدار» لغو شده است.

این آیین ملی و باستانی که نماد همگرایی و همبستگی ایرانیان است و طلوع آفتاب و فرارسیدن بهار را نوید می‌دهد، هر سال علاوه بر استان‌های دیگر در محل جشن‌گاه ملی سده کرمان نیز برگزار می‌شد. جشن سده روز ۱۵ آذر، در هجدهمین جلسه کمیته بین‌دولتی حفاظت از میراث فرهنگی ناملموس یونسکو در جمهوری بوتسوانا در پرونده‌ای مشترک به نام ایران و تاجیکستان در فهرست میراث جهانی ثبت شد.  

زمستان به سرآمد، بهار در راه است

برای ایرانیان باستان که زندگی‌ و معیشتشان با کشاورزی پیوند خورده بود، زمستان و تابستان اهمیتی دوچندان داشت. آنان در طول تابستان بزرگ که از ابتدای فروردین آغاز می‌شد و تا پایان مهر ادامه می‌یافت، به دلیل رونق کشاورزی‌ خرسند بودند و در زمستان نیز که از ابتدای آبان آغاز می‌شد و تا پایان اسفند ادامه داشت، برای فرارسیدن بهار انتظار می‌کشیدند. در این میان با برگزاری آیین شب یلدا و جشن سده به این انتظار شمایلی از همبستگی، همگرایی و امید هم می‌دادند.

جشن سده که از دیرباز در تاریخ دهم بهمن‌ برگزار می‌شد، در واقع آغاز چله کوچک از زمستان است. مرتضی راوندی، در جلد ششم کتاب تاریخ اجتماعی ایران درباره وجه تسمیه تسمیه جشن سده نوشته است که این روز به قول ابوریحان بیرونی «آبان‌روز» از زمستان بزرگ است. زمستان بزرگ نزد ایرانیان از ابتدای آبان آغاز می‌شد و تا پایان زمستان ادامه داشت. آبان‌روز آن نیز دهم بهمن بود. با این حال برخی پژوهشگران نیز نوشته‌اند که جشن سده ۵۰ روز و ۵۰ شب قبل از اعتدال بهاری یا جشن نوروز برگزار می‌شود، به همین دلیل سده نام دارد، چون حاصل جمع آن‌ها صد می‌شود.

ایرانیان که زمستان را دشمن کشاورزی و معیشت می‌دانستند، بر این باور بودند که با آغاز چله کوچک، از زور سرمای زمستان کاسته و زمین گرم می‌شود و اهریمن شکست می‌خورد. به همین دلیل شامگاه صدمین روز از زمستان بزرگ دور هم جمع می‌شدند و با روشن کردن آتش و برگزاری آیین‌های مخصوص جشن سده را پاس می‌داشتند. آتشی که در جشن سده روشن می‌شد و شعله‌هایش سر به آسمان می‌کشید، نمادی از گرم شدن زمین و فرا رسیدن دوباره بهار بود.

پیشینه و آداب و رسوم برگزاری جشن سده

برگزاری جشن سده در ایران در دوران باستان ریشه دارد. برخی متون تاریخی برگزاری این آیین در دوران ساسانیان را تایید کرده‌اند اما فردوسی در شاهنامه‌ قدمت برگزاری جشن سده را به دوران هوشنگ، پادشاه پیشدادی که او را کاشف آتش می‌دانند، مرتبط کرده است.

معمولا تکاپوی مردمان برای برگزاری جشن سده از روزها قبل آغاز می‌شد. ایرانی‌ها مقدار زیادی هیزم جمع‌ می‌کردند و آن‌ها را به شکل مخروطی دور هم می‌چیدند. در نهایت نیز آتشی روشن می‌شد که ارتفاعش گاه تا ده‌ها متر می‌رسید. هنگام برگزاری جشن سده، خانواده‌ها و اقوام دور هم جمع می‌شدند و بساط خوراکی‌، قصه‌گویی، پایکوبی و گفت‌وگوهای شیرین نیز فراهم بود.

برگزاری جشن سده در برخی استان‌های ایران که محل سکونت زرتشتیان است و نیز استان‌هایی با پیشینه تاریخی کهن، قدمت بیشتری دارد. پیش‌تر ‌علیرضا حسن‌زاده، مسئول تدوین و تهیه پرونده جهانی جشن سده، درباره برگزاری این آیین در نقاط مختلف ایران گفته بود: «جشن سده به‌عنوان یکی از جشن‌های باستانی ایران در دو حوزه فرهنگی زرتشتیان ایران یعنی شهرهای کرمان، یزد، شیراز و اصفهان برگزار می‌شود. ضمن اینکه برگزاری این آیین در حوزه فرهنگی خراسان به‌ویژه میان روستاییان مرسوم است.»

مسئول تدوین و تهیه پرونده ثبت جهانی جشن سده برگزاری این مراسم در تاجیکستان را با توجه به جایگاه میراث کشاورزی در این کشور،  بیشتر شبیه حوزه فرهنگی خراسان در ایران توصیف کرده بود.

روزنامه پیام‌ ما روز سه‌شنبه دهم بهمن در گزارشی با عنوان «جشن جهانی سده بدون کرمان»، درباره خاستگاه‌های اصلی برگزاری این آیین در ایران نوشت: «هرچند گفته می‌شود مشهورترین و بزرگ‌ترین جشن سده در زمان مرداویج در سال ۳۲۳ هجری در اصفهان برگزار شد، به اذعان همگان در حال حاضر، باشکوه‌ترین جشن سده را کرمانی‌ها برگزار می‌کنند.»

در این گزارش آمده است که جشن سده پس از فروپاشی حکومت ساسانیان در محله‌های زرتشتی کرمان به‌ صورت جداگانه برگزار می‌شد، اما از حدود ۴۰۰ سال قبل در برگزاری این آیین انسجامی به‌ وجود آمد و از آن زمان تاکنون این مراسم همه‌ساله شامگاه دهم بهمن روبروی زیارتگاه شاه‌ مهر ایزد کرمان برگزار می‌شود.

محمدعلی گلاب‌زاده، پژوهشگر تاریخ، هم پیش ‌از این گفته بود که جشن سده در کرمان باشکوه‌ترین جشن نه‌ فقط در ایران که در دنیا است. به گفته این مورخ، حتی در هندوستان هم که زرتشتیان زیادی زندگی می‌کنند، این جشن به شکوه سده‌سوزی کرمان برگزار نمی‌شود.

جشن سده اوایل دهه ۹۰ در فهرست میراث معنوی ایران به نام روستای دوحصاران در خراسان جنوبی ثبت شد. حدود هشت سال پس از آن نیز پرونده ثبت جهانی جشن سده به یونسکو ارسال شد و در نوبت بررسی قرار گرفت و اعضای کمیته پاسداری از میراث فرهنگی این سازمان جهانی در نهایت آذر ۱۴۰۲ جشن سده را به نام ایران و تاجیکستان ثبت کردند.

طی روزهای اخیر، ویدیوهایی از مقدمات برگزاری این جشن در تاجیکستان منتشر شد که نشان می‌داد این کشور حالا پس از ثبت جهانی جشن سده، خود را برای برگزاری باشکوه‌تر این مراسم باستانی آماده می‌کند اما در ایران به دلیل «احترام به شهدا»، برگزاری این مراسم در یکی از میعادگاه‌های اصلی‌ آن یعنی کرمان لغو شد.

مسئول تدوین و تهیه پرونده جهانی جشن سده روز سه‌شنبه در گفت‌وگو با خبرگزاری ایسنا درباره جشن سده و دیگر آیین‌های ملی ایران گفت: «بن‌مایه اصلی آیین‌های مهرگان، تیرگان، یلدا، نوروز، چهارشنبه‌سوری و سده، نوزایی است اما این نوزایی در جشن سده به یاری نماد آتش بیان می‌شود.»

رئیس پژوهشکده مردم‌شناسی با تاکید بر اینکه در جشن سده گفتمان زیست‌سالاری و اخلاق زیست‌ محیطی برجسته است، گفت: «سده را می‌توان جشن وحدت مردم ایران در بستر شادمانی شمرد.»

حسن‌زاده به «حمایت وسیع» دولت تاجیکستان از برگزاری این آیین در سراسر این کشور اشاره کرد و افزود سده یک جشن ملی است و همه ایرانیان هم به برگزاری آن علاقه‌مندند. دولت می‌تواند میدان‌ها و مکان‌هایی را به‌عنوان «سده‌گاه» تعیین کند و اجازه دهد که این جشن برگزار شود. او برطرف کردن موانع برگزاری جشن سده را وظیفه دولت خواند و تاکید کرد میراث ناملموس ایران باید در محتوای کتب درسی مدارس گنجانده شوند.

مسئول تدوین و تهیه پرونده جهانی جشن سده ضمن انتقاد به «نگاه امنیتی» به برگزاری آیین‌های فرهنگی گفت که در طول تاریخ، هرگاه این آیین‌های شادمانی با ایام سوگ مقارن می‌شدند، خود مردم به شکلی کاملا درست و منطقی این موارد را مدیریت می‌کردند؛ بنابراین باید به مردم که حافظان اصلی فرهنگ‌‌اند و قدرت تشخیص آن‌ها ایمان داشت و اعتماد کرد و جایگاه آیین‌های شادمانی در ایران را به عنوان یکی از منابع مهم همگرایی و وحدت ایرانیان پذیرفت.